انتشار کتاب «نقش متقابل سکونت و طرح ریزی شهری در ایران»

نویسنده: سهراب مشهودی
ناشر: تهران، آذرخش
تاریخ انتشار: چاپ اول | ۱۴۰۳
شمارگان: ۱۰۰۰ نسخه
تعداد صفحات: ۱۶۷ صفحه
قیمت: ۱۵۵/۰۰۰ تومان

♦ پیشگفتار:
ورود من به مبحث مسکن و سکونت از سال سوم دانشکده معماری و شهرسازی (که آن موقع یک رشته بودند) در دانشگاه ملی آغاز گشت. از هنگامی که فکر کردم به جای طراحی ویلا و خانه های لوکس (برای اقشار پردرآمد) در طرح های مسکن گروه های میان درآمد و کم درآمد تخصص پیدا کنم.
در پروژه دیپلم دانشکده این راه ادامه یافت. با دو نفر از هم‌ کلاسی‌ ها (زنده یاد مهندس بهروز مقصودلو و مهندس بهمن سید عباسی) عنوان طرح نهائی خود را مسکن در آینده نزدیک انتخاب کردیم.
طرحی که تقریباً تمام‌ وقتمان را به مدت ۱۷ ماه به خود اختصاص داد. که با راهنمایی زنده یاد استاد دکتر فتانه میرفندرسکی (نراقی) و مشاورت زنده یاد مهندس فرهاد دفتری (که بسیار با پروژه همدل بودند)، پروژه به انجام رسید.
پس از پایان تحصیل چون دیگر در دفاتر معماری (که معمولاً طرح مسکن گروه های متوسط و کم درآمد به آنها ارجاع نمی شود) جایی برای خود نمی یافتم. با وجود علاقه زیادی که به دفتری که در آن کار می کردم، دفتر ادموند و آلفرد اللهوردیان (که خواهر زاده پل آبکار بودند و دفتر هم در واقع ادامه دفتر ایشان بود) دفتر را ترک کرده و به دفتر تحقیقات و استاندارد های فنی سازمان برنامه رفتم، که آقای مهندس معین فر مدیر آن بودند.
با همدلی ایشان اول “بررسی عملکرد ها و نارسائی‌ های کوی نهم آبان” (۱۳ آبان فعلی) را که آن موقع به نظر می رسید راه‌ حل بسیار موفقی برای سکنی‌ دادن گودنشینان است انجام دادم.
تحت تأثیر نتایج ارزیابی طرح فوق، به این نتیجه رسیدم که برای حل مشکل “مسکن” باید راه حل را در حیطه وسیع تر “سکونت” جستجو نمود. لذا طرح تحقیقاتی بررسی تحولات سکونت در شهرهای ایران را انجام دادم.
این مطالعات به پیشنهادی با عنوان “ارتقای مرحله‌ به‌ مرحله مسکن راه‌ حل سکنی‌ دادن گروه های زیر خط فقر سکونت.”منجر گشت.
چاپ این گزارش در اول انقلاب، نظر وزیر وقت وزارت آبادانی و مسکن را جلب کرد و مقرر شد در “چابهار” یک تجربه عملی آن به‌ عنوان پایلوت انجام گردد، که به عللی که هنوز هم برایم کاملاً روشن نیست انجام آن ناگهان و بدون هیچ توضیحی متوقف شد.
علاقه ام به امر مسکن موجب شد که تقریباً در تمام برنامه های پنج ساله توسعه به‌ عنوان شخص حقیقی و یا نماینده جامعه مهندسان مشاور ایران، در بخش مسکن مشارکت نمایم. همینطور در تدوین برنامه جامع مسکن، از کارشناسان مشارکت‌ کننده در تهیه این طرح بودم.
سپس تاکنون با مقالات، سخنرانی و مصاحبه های متعددی موضوع را تعقیب نمودم.
چون در سال ۱۳۶۱ مجبور شدم از سازمان برنامه خارج شوم. نزدیک ترین کار به مسکن را در طرح های شهرسازی یافتم. از آن تاریخ تاکنون در تعیین سرانه ها، ضوابط، تراکم و مکان گزینی به دقت به امر مسکن و سکونت در طرح های شهری توجه می کنم.
همین توجه موجب شد که به نقش گاهی متقابل برنامه ریزی طرح های شهری با سکونت گزینی گروه های متوسط و کم درآمد توجه نمایم و اثرات منفی آن ها را در سکنی‌ گزینی این گروه ها شناسایی کنم.
این کتاب به این نقش متقابل می پردازد. به امید این که منجر به نگاهی جدید، در برنامه‌ ریزی و تهیه طرح های شهری گردد، که سکنی دادن تمام شهروندان در تمام گروه های درآمدی را، در شهرها ممکن سازد.
کتاب در سه فصل (در هفت بخش) تدوین شده است:
فصل اول: نگاهی به برنامه های مسکن برای گروه های متوسط و کم درآمد در ایران و جهان.
فصل دوم: تحلیل عملکرد این برنامه ها.
فصل سوم: که در واقع فصل اصلی کتاب است به نقش برنامه ها و طرح های شهری در اسکان این گروه های درآمدی از مردم است و ارائه راه حل هایی برای تحقق این اسکان.
همکاران فراوانی در طول این دوره از بخش های مختلف همکارم بوده اند که به ترتیب قدمت همکاری عبارتند از:
– مهندس بهروز مقصودلو
– مهندس بهمن سید عباسی
– دکتر مینو رفیعی
– مهندس هوشنگ صناعی
– مهندس منصوره مرآت نیا
– دکتر مهرناز بیگدلی
– پژوهشگر دکتری زهرا کاشانیان منفرد
– دکتر محمدامین سعیدی و تعدادی دیگر که نامشان در متن کتاب هست.
در تدوین کتاب مهندس مرتضی حیدریان و مهندس مهسا اسکوئی و سارا سبزه پرور همکاری کرده اند. ویراستاری متن به عهده مهندس فرزانه محمدی بوده که شایسته تقدیر ویژه هستند. تصویر روی جلد هم از مهندس حیدریان است.
[سهراب مشهودی]

♦ فهرسـت مطالـب کتـاب:
پیشگفتار
۱_ چکیده سوابق امر
۱_۱_ قبل از انقلاب: 
۱_۱_۱_ مسکن در برنامه عمرانی اول (۳۴-۱۳۲۷) 
۱_۱_۲_ مسکن در برنامه عمرانی دوم (۴۱-۱۳۳۴) 
۱_۱_۳_ مسکن در برنامه عمرانی سوم (۴۶-۱۳۴۱)
۱_۱_۴_ مسکن در برنامه عمرانی چهارم (۵۱-۱۳۴۶)
۱_۱_۵_ مسکن در برنامه عمرانی پنجم (۵۶-۱۳۵۲)
۱_۲_ تجارت جهانی توانمندسازی گروه‌ های کم‌ درآمد
۱_۲_۱_ روند تکوین راهبرد های مسکن در جهان
۱_۲_۲_ جمع بندی راهبرد های تأمین مسکن گروه‌های کم درآمد، در جهان
۱_۳_ برنامه های مسکن بعد از انقلاب در ایران: 
۱_۳_۱_ مسکن در برنامه های ۵ ساله بعد از انقلاب
۱_۳_۱_۱_ سال های ۱۳۶۷ – ۱۳۵۷: دوره بدون برنامه
۱_۳_۱_۲_ مسکن در برنامه اول (۱۳۷۲-۱۳۶۸)
۱_۳_۱_۳_ مسکن در برنامۀ دوم (۱۳۷۷-۱۳۷۳)
۱_۳_۱_۴_ مسکن در برنامه سوم (۱۳۸۳-۱۳۷۹)
۱_۳_۱_۵_ مسکن در برنامۀ چهارم (۱۳۸۹-۱۳۸۴)
۱_۳_۱_۶_ برنامه پنجم (۱۳۹۴- ۱۳۹۰)
۱_۳_۱_۷_ برنامه ششم (۱۴۰۲ تا ۱۳۹۵)
۱_۳_۲_ ارزیابی مسکن در برنامه های ۶ گانه توسعه
۱_۳_۳_ سایر برنامه ها و طرح های کلان مسکن
۱_۳_۳_۱_ استراتژی بخش مسکن ایران (بانک جهانی – وزارت مسکن و شهرسازی)
۱_۳_۳_۲_ طرح جامع مسکن سال ۱۳۸۵
۱_۳_۳_۳_ بازنگری و به روزآوری طرح جامع مسکن (طرح جامع دوم مسکن ۱۳۹۵)
۱_۳_۴_ مسکن در برنامه هایی با عنوان گام دوم انقلاب
۱_۳_۴_۱_ الزامات تحقق گام دوم انقلاب در بخش مسکن و شهرسازی
۱_۳_۴_۲_ قانون جهش تولید مسکن
۱_۳_۴_۳_ اقدام راهبردی وزارت راه و شهرسازی دولت سیزدهم

۲_ ارزیابی تجارب تأمین مسکن برای گروه های کم درآمد
۲_۱_ بررسی کارکرد کوی ۱۳ آبان
۲_۲_ نتایج حاصل از تجارب بعد از انقلاب
۲_۲_۱_ ارزیابی طرح های آماده سازی زمین بعد از انقلاب
۲_۲_۲_ عملکرد شهرهای جدید در راستای تأمین مسکن گروه های کم درآمد
۲_۲_۳_ مسکن های استیجاری
۲_۲_۴_ مسکن در زمین استیجاری (مبدل شده به مسکن مهر)
۲_۲_۵_ مسکن اجتماعی
۲_۲_۶_ نهضت ملی مسکن
۲_۳_ ارزیابی طرح های جهانی
۲_۳_۱_ دیگر انواع تأمین سکونتگاه برای شهروندان زیر خط فقرسکونت و یا ناراضی از آن
۲_۳_۱_۱_ شهرهای جدید اقماری
۲_۳_۱_۲_ شهرهای جدید پیوسته
۲_۳_۱_۳_ شهرهای موازی
۲_۳_۱_۴_ واحد توسعه
۲_۳_۱_۵_ شهرهای جدید مهاجرنشین
۲_۳_۱_۶_ شهرهای جدید سر ریزپذیر
۲_۳_۱_۷_ تجارب و ویژگی های اقدامات جهانی برای توسعه سکونتگاه
۲_۳_۲_ نتیجه گیری از احداث شهرهای جدید برای تأمین مسکن

۳_ استنتاج تلفیقی از تجارب خارجی
۳_۱_ تحلیل نمونه های کشورهای دیگر
۳_۲_ حدود توان دولت‌ ها در تأمین مسکن (مسکن و اقتصاد کلان)
۳_۳_ توان بالقوه و بالفعل متقاضیان مسکن (مسکن و اقتصاد خرد)
۳_۴_ نقش مکانگزینی در موفقیت و شکست طرح ها شهرک ها و شهرهای جدید

۴_ اثرات مخرب طرح های شهری در تحقق پذیری برنامه سکونت گروه های زیر خط فقر
۴_۱_ اشتباهاتی در مورد تعیین سرانه ها
۴_۱_۱_ اشتباه بزرگ در تعیین سرانه برای معابر
۴_۱_۱_۱_ سرانه معابر و تراکم های شهری
۴_۱_۱_۲_ بی توجهی به تراکم در تعیین سرانه ها
۴_۱_۲_ عدالت خواهی کور در تعیین سرانه و بالا رفتن خط فقر سکونتی
۴_۲_ تراز صفر- صفر و اثرات آن در گران شده زمین شهری برای گروه های کم درآمد

۵_ جمع بندی علل شکست برنامه های تأمین مسکن برای گروه های کم درآمد
۵_۱_ استاندارد ها و سرانه ها
۵_۲_ خط محدوده
۵_۳_ تعیین خشک حرایم
۵_۳_۱_ حرایم انهار
۵_۳_۲_ اثرات مالکیت اراضی، حفاظتی و منابع طبیعی در گران شدن توسعه شهرها
۵_۳_۳_ دستورالعمل مورد عمل در تهیه طرح حریم شهرها
۵_۳_۴_ چه باید کرد؟
۵_۴_ سوزاندن فرصت بافت های فرسوده و حاشیه ای
۵_۵_ اتومبیل و مسکن گروه های کم درآمد

۶- راه حل های تأمین مسکن برای گروه های کم درآمد و متوسط به پائین
۶_۱_ نقش اتومبیل در تغییر اشکال طرح های شهری
۶_۱_۱_ ضرورت بازگردانیدن واحد های همسایگی به طرح های شهری
۶_۱_۱_۱_ چگونگی جایگزینی واحد های همسایگی به جای تفکیکی های منفرد
۶_۱_۱_۲_ یک نمونه موردی
۶_۱_۲_ جمع بندی:
۶_۲_ خط محدوده
۶_۳_ بافت های فرسوده
۶_۳_۱_ بافت های فرسوده تهدید و یا فرصت
۶_۳_۱_۱_ جداسازی و جدایی گزینی اقشار مختلف درآمدی در شهرها
۶_۳_۱_۲_ بهسازی و احیاء یک محله ناکارآمد برای سکونت همجوار اقشار مختلف
۶_۳_۲_چگونگی احیاء و بهسازی محله
۶_۴_ حاشیه نشینی های شهری
۶_۴_۱_ نقش شهرک های مردم ساخت در زندگی مهاجران و گروه های زیر خط فقر سکونت
۶_۴_۲_ بهره وری از سکونتگاه های مردم ساخت
۶_۵_ شهرها و شهرک های جدید و تأمین مسکن گروه های کم درآمد و متوسط
۶_۵_۱_ توجه به متقاضیان واقعی
۶_۵_۲_ آیا این دو مشکل در شهرهای جدید ناموفق موجود قابل حل است؟
۶_۶_ ضرورت های نسل نوین شهرک ها و شهرهای جدید:
۶_۶_۱_ پرهیز از عدالت خواهی کور در تعیین سرانه ها
۶_۶_ ۲_ مشکل چگونگی تأمین مالی احداث مسکن
۶_۶_۳_ دولت برای این شهروندان چه کار اساسی‌ ای می تواند بکند؟
۶_۶_۴_ اقداماتی که معمولا دولت ها برای امر مسکن انجام می دهند
۶_۶_۵_ تبدیل تهدید های موجود به فرصت
۶_۶_۶_ یاری به ساخت شهرک های مردم ساخت
۶_۷_ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎی ﻣﺴﻜﻦ اﺳﺘﻴﺠﺎری ﻛﻮﭼﻚ (ﺑﺮای ﺧﺎﻧﻮارﻫﺎی ﺟﻮان و ﻛﻢ درآﻣﺪ) ﺷﻬﺮی
۶_۷_۱_ ﻣﺴﻜﻦ اﺳﺘﻴﺠﺎری، اﻫﺪاف و اﻧﺘﻈﺎرات
۶_۷_۲_ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ و ﺷﻜﺴﺖ ﻃﺮح ﻣﺴﻜﻦ اﺳﺘﻴﺠﺎری
۶_۷_۳_ ﺗﺪاﺑﻴﺮ ﺿﺮوری ﺑﺮای ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻃﺮ
۶_۷_۴_ ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪی
۶_۸_ راهبردهای اساسی

مآخذ و منابع
پیوست ۱: نگرشی بر کارکردها و نارسایی‌ های کوی نهم آبان
پیوست ۲: فهرست مطالعات طرح جامع مسکن ۱۳۸۵
پیوست ۳: نمونه هایی از طراحی واحد های استیجاری 
پیوست ۴: تنها راه حل مشکل مسکن ارتقاء مرحله‌‌ ای سطح سکونت
پیوست ۵: تحلیلی بر روند دگرگونی‌ های سکونت در شهره
پیوست ۶: اسکان سریع مناطق زلزله زده رودبار

دریافت تصویر جلد
منبع خبر: www.MemarNews.com
مطالب معمارنیوز را در کانال تلگرام معمارنیوز دنبال نمایید.
هرگونه استفاده از مطالب اختصاصی این سایت بدون کسب اجازه کتبی پیگرد قانونی دارد.