انتشار کتاب «دهکده شهری؛ الگویی برای سکونتگاه پایدار»

انتشار کتاب «دهکده شهری؛ الگویی برای سکونتگاه پایدار»
نویسندگان: دکتر سیدحسین بحرینی، حامد ولدخانی
ناشر: دانشگاه تهران
تاریخ انتشار: ۱۳۹۷
تیراژ: ۱۰۰ نسخه
تعداد صفحات: ۳۲۰
قیمت: قیمت : ۱۴۰/۰۰۰ تومان

مقدمه کتاب:
بسیاری بر این اعتقادند که دهکده شهری یا روستا-شهر پدیده جدیدی نیست و در طول تاریخ همواره در نقاط مختلف جهان وجود داشته است (McLennan, 2004). شاید به جرأت بتوان گفت که سیر تکاملی سکونتگاه‌ های انسانی در راستای تکاملی خود به­ عنوان یک مجموعه کامل، از فعالیت‌های مختلف تولیدی و خدماتی به منظور تأمین کلیه نیازهای متنوع انسان‌ ها بهره برده است. لیکن بدون شک ظهور انقلاب صنعتی و آثار و تبعات گستردۀ آن بر کم و کیف زندگی شهر و شهروندان تغییر و تحولاتی را پدید آورد که موجب شد ساختار سنتی شهر، تعادل زیستی آن، تعاملات اقتصادی و اجتماعی، حس هویت و تعلق به مکان، خود کفایی و خود اتکایی نسبی آن و… همه دچار اختلال شده و مشکلات عدیده‌ای را برای ساکنین سکونتگاه‌ ها به­ وجود آورد. گفته می‌شود که بسیاری از مسائل شهری امروز ناشی از مقیاس آنست. توسعه‌ های بی­ رویه و بعضاً افسار گسیخته، انواع آلودگی‌ های زیست­ محیطی و اغتشاش‌ های بصری همراه با وابستگی‌ های شدید شهرها به منابع دور دست، از آب گرفته تا سوخت، مواد غذایی و … شهرهای کنونی را تقریباً در همه جا به پارازیت‌ های عظیم مصرفی تبدیل کرده که با وارد کردن منابع از بیرون، مصرف و تبدیل آنها به انواع ضایعات، مشکلات جدی به بار آورده است (بحرینی، ۱۳۷۶). در چنین شرایطی گروه‌ های مختلف سیاسی، علمی و اجرایی در­صدد یافتن راه‌ حل‌های مناسب و برون رفت از مشکلات حادِ کنونی شهرها برآمده‌اند. در این میان عده‌ای معتقدند که ایده دهکده شهری، نه به ­عنوان برگشت به گذشته، بلکه با هدف استفاده از مفاهیم تجربه شدۀ گذشته، ولی به ­صورت معاصر سازی شده می­تواند الگویی ارائه دهد که زمینه‌ ساز تغییر و تحولات اساسی در جهت تحقق پایداری و ارتقاء کیفیت زندگی در شهرها شود، تمرکز­ گرایی را کاهش دهد و حتی مسائل بحرانی روستاها را نیز که در همه جا رو به افول و نابودی هستند، برطرف سازد.

شهرسازان و سیاستگزاران در انگلستان و ایالات متحده آمریکا به شدت بر این باورند که آثار و تبعات منفی توسعه، مانند ازدحام، آلودگی‌ها و توسعه‌های بی­رویه را می­ توان از طریق راه‌ حل طراحیِ کاربری‌ های مختلط دهکده شهری برطرف نمود. فرض بر این است که تمرکز مراکز اشتغال، فروشگاه‌ها و مدارس در درون اجتماعات فشرده، از تمایل روز افزون به مصرف سوخت‌های فسیلی خواهد کاست. این امر بدون شک بحث خانوارها را در مسائل مربوط به پایداری اجتماعی و زیست­ محیطی شهر به مباحث کنونی محیط­ زیست و جامعه اضافه می‌کند. سه بحث اساسی را می‌توان در این زمینه مطرح کرد. این مباحث به ترتیب تاریخی شکل گرفته‌اند.

اولین بحث که از دهه ۱۹۶۰ میلادی مطرح شد مباحث سنتی اکولوژی را مورد تأکید قرار داده و محدودیت‌هایی را برای تبدیل و تغییر شکل محیط طبیعی درنظر می­ گیرد؛ (Meadows et al., 1972, 1992) بحث دوم که به ­دنبال کنفرانس زمین در سال ۱۹۹۲م. در ریودوژانیرو پدید آمد توجه را معطوف به توسعه اقتصادی پایدار می­ نمود .(Commission of the European Communities (CEC), 1990) این امر موجب یکپارچه شدن تعدادی از مباحث پراکندۀ مربوط به موضوع مانند: فرم شهر، حمل­ و نقل، کارآیی انرژی، مدیریت رشد، حفظ محیط­ زیست و برنامه‌ ریزی راهبردی گردید (Breheny, 1992). امروزه بیش از نیمی از جمعیت جهان در شهرها زندگی می‌کنند و آیندۀ پایداری زیست­ محیطی به شدت با توسعه اقتصادی پیوند خورده است. (Sherlock, 1991; United Nations, 1993)

چنین امری استفاده از شکل فشرده شهر، توسعه براساس کاربری‌ های مختلط، تعهد نسبت به حمل­ و­نقل عمومی و کاهش وابستگی به اتومبیل را توجیه می‌کند (CEC, 1992; Badshah, 1996). در نتیجه شهرسازان و سیاستگزاران در کشورهای پیشرفته‌ای که مصرف انرژی در آنها بسیار بالا است نگاه دقیق­ تری را به مکانِ استقرار فضایی مسکن، اشتغال، خرید، حمل ­و نقل، مدارس و فعالیت‌های تفریحی می­ اندازند.

بحث سوم در حال حاضر از درون یک ضرورت اساسی، به منظور ادغام مباحث پایداری اجتماعی و زیست­ محیطی شهری در سطح تصمیم‌گیری خانواده می­ باشد. علیرغم این تغییر در نگرش، گفتمان ناکافی بین تحقیقات جامعه شناسانه و زیست­ محیطی به این معنی بوده که ارتباط و تعامل مهم و حساس بین رفتارِ معمول خانوارها و شکل موجود شهر مورد بی‌ توجهی قرارگرفته است. این در حالی است ­که ادبیات مربوط به جغرافیای انسانی حجم عظیم و غنی­ای را در ارتباط با رابطۀ بین فضا و زمان و ملاحظات مربوط به زندگی روزمره دربر می‌گیرد (Tivers,1985; Little et al., 1988; Friberg, 1993) این امر تأثیر چندانی بر برنامه‌ریزی محیط ­زیست در مقیاس کلان نداشته است.

تحولات فوق در سه مرحله زیر می­ توان خلاصه کرد:
۱. بحث کلاسیک زیست­ محیطی، تأکید بر شناخت اثرات منفی فعالیت‌های انسانی و محدودیت‌ های زیست­ محیطی. تأکید بر پایداری و عدالت بین نسلی.
۲. توسعه پایدار: حفظ محیط­ زیست با توسعه اقتصادی. تأکید بر نقش مدیریت رشد و کارآیی (صرفه‌جویی در انرژی) سازمان فضایی فعالیت‌ها (خصوصا شهر فشرده).
۳. پایداری اجتماعی – زیست­ محیطی شهری: مباحث مربوط به کیفیت زندگی شهری را در کانون بحث قرار می‌دهد. تأکید بر ارتباط متقابل و تعامل بین رفتار خانوارها در زندگی روزمره و سازمان فضایی موجود شهر.(Jarvis et al., 2001)

مرحله آخر در شکل نسبتاً تکامل‌ یافتۀ خود در مفهوم دهکده شهری انعکاس پیداکرده است. مفهوم قدرتمندی که در آن رفتار عادی روزانه، نهایتاً بر ساختار آتی، رشد و انسجام شهرها تأثیر می‌گذارد.

یک «­دهکده شهری» با تجمعی از بلوک­های کوچک و با شکل کاربری­های مختلط شناسایی می­ شود که تنوعی از انواع مسکن و همچنین زیرساخت­ ها و عملکردها، تضمین از اختلاط اجتماعی و تعاملات مستحکم میان ساکنین را نوید می­ دهد. اصل اختلاط کاربری به ساکنان اجازۀ دسترسی به طیف متنوعی از عملکرد­ها و سازمان­ها در محیطی با مقیاس کوچک را می­دهد (Grant, 2006). به­ طور جزئی، دهکده شهری در اطراف یک “هسته” ساخته می­شود که شامل زمین­ هایی با تراکم زیاد (خانه های جمعی، دفاتر و ادارات و …) ساختمان­ های نمادین برای اجتماع محلی (­مدرسه، ساختمان­ های اجتماعی، مراکز عبادت و …) است. در اطراف این هسته کاربری های پیرامونی نظیر مسکونی، خدماتی، تجاری و … با دور شدن از هسته کم شدت­ تر می­ شوند تا یک تغییر تدریجی بین این ناحیه و حومه­­ ها (­فضاهای سبز، پارک، باغ های عمومی و خصوصی) پدید آید. کانسپت دهکده شهری همچنین به مفاهیم ساخت مکان برای اجتماع اشاره دارد. در حقیقت، تنوع عملکردی و تلفیق شکل­ های کاربری زمین به­ عنوان یکی از اصول دهکده شهری، ناهمگونی اجتماعی را امکان­پذیر می­ کند و به زندگی در اطراف مکان کار و تفریح می­ انجامد (Aldous, 1992; Biddulph et al., 2002).

ایجاد سازمانی اجتماع محور درون چهارچوب دهکده شهری، تعاملات نسبتاً شدید میان ساکنان را به همراه خواهد داشت و اصل اختلاط کاربری­ها، کاهش سفرهای درون شهری را ممکن می ­سازد. در ترکیب با قطعات کوچکِ دهکده شهری، این موضوع به افزایش احتمال توسعه هویت جمعی درون مقیاس دهکده شهری که ذات خود را از تناوب شدید فضاهای زندگی مشترک می­گیرد، خواهد انجامید. به علاوه ایجاد حس تعلق به مکان نه تنها بستگی به حس مشترک ساکنان به مکان دارد بلکه به تعریف دقیق و واضح مرزهای محدوده نیز وابسته است (Magnaghi, 2005; Neal, 2003).

ایده دهکده شهری مطمئناً با توجه به جابه­ جایی شهر در محیط خود جالب توجه است. در حقیقت موفقیت یک دهکده شهری بستگی به سیاست ایجاد اشتغال در درون آن دارد. دهکده شهری فعالیت­های بسیار متفاوت اقتصادی را متحد می­ کند تا ساکنان مجبور به سفر به نقاط دور از مکان کار و زندگی نشوند. برنامه­ های اقتصادی و ابزارهای سرمایه­ گذاری برای تشویق به توسعه اشتغال محلی درون دهکده شهری وجود دارد؛ برای مثال سیاست­های شهرداری می­ تواند انگیزه ­سازی در بخش خصوصی برای شرکت در این پروژه­ ها شود. مفهوم دهکده شهری در درون چهارچوب «تولید محور؛ به ­سوی بازار محلی و رفع نیازهای محلی» بازسازی می ­گردد تا بتواند فرصت­های جالبی را برای رشد مجدد اجتماع پدید آورد. دهکده شهری می­ تواند در حقیقت یک واحد اساسی با هدف توسعۀ خودکفایی در منابع، با حس فیزیکی “­تولیدِ آنچه مصرف می­ کند” به­ وسیله ­ایجاد “مزارع در حومه­ خود و بازارهای کشاورزی در درون شهرها” شود (Homs, 2007).

لازم به ذکر است که هدف، مقیاس، مکان و مکانیزم به­ کارگیری ایده دهکده شهری در همه‌ جا یکسان نبوده است. برای مثال تجربه آمریکا و انگلستان با آنچه در چین روی داده ضمن شباهت‌ ها، تفاوت‌ های بارزی دارد. بعضی از صاحب‌نظران به منظور جلوگیری از هرگونه ابهام در این زمینه، واژه “روستاهای شهری شده” و یا “روستاها در شهر” را برای دهکده ­های شهری چین پیشنهاد کرده‌اند. این در حالی است که دهکده شهری در غرب به یک شکل شهری استناد دارد که از ویژگی‌های آن تراکم متوسط، منطقه‌ بندی مختلط، دارا بودن شبکه حمل­ و­ نقل عمومی مناسب، تأکید بر طراحی شهری، خصوصاً شبکه مخصوص عابر پیاده و فضای عمومی می‌باشد. هدف در اینجا کاهش وابستگی به اتومبیل، تشویق دوچرخه­ سواری، پیاده­ روی و استفاده از وسایل حمل­ و ­نقل عمومی و ایجاد خود ­اتکایی و خود کفایی است تا به این طریق حس محله‌ای و تعلق و تعامل در بین ساکنین تقویت شود (Biddulph et al., 2003; Gratz, 2001).

در حقیقت می‌توان گفت که دهکده‌ های شهری در چین برخی از این ویژگی‌ها مانند پیاده­ مداری، دسترسی، خود­ اتکایی، کاربری مختلط و تعاملات بسیار گسترده بین ساکنین محله ­ها را حتی بیشتر از مشابه‌ های غربی دارا هستند. علاوه بر این دارای ویژگی خاصی هستند که هر طراحی در غرب به شدت خواهان تحقق آن در دهکده شهری خود می­ باشد و آن اورگانیک بودن، غیر منتظره بودن و  غیر رسمی بودن آنها است. این ویژگی‌ها ناشی از توسعۀ بدون برنامه می ­باشد که به قیمت محیط فیزیکی بسیار ضعیف و خصوصاً مناطق مسکونی بسیار بی­ کیفیت تمام شده است (Tian, 2008; Zhang et al., 2003).

مهمترین و تعیین کننده­ ترین عاملی که موجب ایجاد تفاوت فاحش بین دهکده­ های شهری غرب و دهکده­ های چینی می‌شود عامل نهادی یا تشکیلاتی است که بر چگونگی شکل‌گیری و اداره دهکده‌های شهری نقش موثر و تعیین کننده‌ای دارد. با اینکه مدت نسبتاً زیادی است که این ایده در بسیاری از نقاط دنیا به­ طور جدی و به منظور تحقق اهداف گوناگونی کاربرد پیدا کرده است، لیکن در ایران تنها چیزی کمتر از یک دهه است که این ایده در محافل آکادمیک مطرح شده و نمونه‌های بسیار محدودی نیز در چارچوب حرفه‌ای تجربه شده است.

از آنجاییکه به نظر می­ رسد دانشجویان رشته­ های مختلف شهرسازی، معماری، طراحی محیط و همچنین صاحبان حرفه و مسئولین شهری و سایر علاقمندان از یک­ طرف تمایل زیادی برای به ­کار گرفتن و استفاده از این ایده در حل مسائل گوناگون شهری نشان می‌دهند ولی ازطرف دیگر سوالات و ابهامات و تردید­های زیادی در مورد چگونگی استفاده، میزان موثر بودن، شرایط و… دیده می‌شود لذا بر آن شدیم که این مختصر را در مورد جنبه‌های مختلف ایده تهیه و در اختیار علاقمندان قرار دهیم. امید آنکه مورد توجه و استفاده همه علاقمندان واقع گردد.

ذکر چند نکته در اینجا ضروری به نظر می‌رسد. نخست اینکه دهکده شهری یک الگوی ثابت نیست که همانند ایده باغشهر همه اجزاء و عناصر شهر را به­ طور دقیق پیشنهاد کند، بلکه ایده‌ای است که اصول کلی آن می‌تواند راهگشای طراحی و برنامه‌ریزی شهری قرار گیرد و به این ترتیب در هرجا ممکن است متناسب با شرایط محلی تغییر شکل پیدا کند. نکته دیگر اینکه این ایده را می‌توان در درون شهر، به منظور باز­ زنده‌سازی بافت­های فرسوده، توسعه زمین‌های متروکه در حاشیه و لبۀ شهرها، در مناطق تحت نفوذ و فشار توسعۀ اطراف شهرها، در روستاهایی‌که تحت فشار توسعه قرار دارند و بالاخره در بیرون شهرها به منظور گسترش ­های شهر موجود و یا احداث شهرهای جدید به­ کار گرفت. استفاده از ایده دهکده شهری به­ دلیل مقیاس کوچک آن مدیریت و اداره امور آن را کارآتر، ارتباطات و تعاملات اجتماعی را تقویت، حرکت به ­سمت خود­کفایی و خود­اتکایی را آسان­تر، صرفه ­جویی در منابع را ممکن و استفاده از فن­ آوری­های نو، نظیر انرژی خورشیدی و باد را تشویق می­ کند؛ و در آخر، دهکده شهری را باید به ­عنوان یک ایده کلی در نظر گرفت که همانطور که در بحث تجارب عملی جهان بحث خواهد شد، می‌تواند انواع مختلفی داشته باشد و بسته به شرایط محلی، نوع مناسب برای هر محل انتخاب شود.

انتقادات متعددی نیز به این ایده وارد شده که باید به هنگام استفاده از آن مورد توجه قرار گیرد. ولی به هر حال علیرغم انتقادات مطرح شده و نقطه ضعف­ های مربوطه، ایده دهکده شهری اصول اساسی مهم و تعیین کننده­ای را ارائه می‌دهد که بدون تردید می‌تواند راهگشای حل بسیاری از مسائل شهری امروز باشد. شکی نیست پیاده کردن این ایده در هر شرایطی نیازمند ظرفیت‌سازی و ایجاد زمینه مناسب بوده و موفقیت آن به هر حال نسبی خواهد بود، مطلبی که در این کتاب به تفصیل مورد بحث قرار خواهد گرفت.

فهرست مطالب کتاب:
مقدمه

فصل اول: مفاهیم، تعاریف و سابقه نظری پایداری و سکونتگاههای پایدار
بخش اول: مفاهیم پایداری و توسعه پایدار
بخش دوم: بررسی نهضت های پیشین طرفدار سکونتگاههای پایدار
بخش سوم: بررسی نهضت های معاصر طرفدار سکونتگاههای پایدار
منابع فصل اول

فصل دوم: مفاهیم، تعاریف و سابقه نظری دهکده شهری
بخش اول: نقش ایده دهکده شهری در تحقق سکونتگاه های پایدار
بخش دوم: بررسی ریشه و سابقه ایده دهکده شهری
بخش سوم: اصول طراحی دهکده های شهری
منابع فصل دوم

فصل سوم: بررسی سابقه (عملی) کاربرد الگوی دهکده شهری درجهان ۳ ۵
بخش اول: تجارب بریتانیا
بخش دوم: تجارب استرالیا
بخش سوم: تجارب کانادا
بخش چهارم: تجارب آمریکا
بخش پنجم: تجارب چین
بخش ششم: جمع بندی
منابع فصل سوم

فصل چهارم: بررسی سابقه (عملی) کاربرد الگوی دهکده شهری درایران
بخش اول: فرحزاد، تهران
بخش دوم: جواهرده، رامسر
بخش سوم :عاشق آباد، اصفهان
بخش چهارم: جمع بندی
منابع فصل چهارم

فصل پنجم: انتقادات و موانع تحقق پذیری ایده دهکده شهری
بخش اول: آیا ایده دهکده شهری با ایدههای گذشته فرق دارد؟
بخش دوم: درسهایی از پوند بری
بخش سوم: درسهایی از کلوین گرو
بخش چهارم: درسهایی از دهکده های شهری سیاتل
بخش پنجم: درسهایی از دهکده شهری مسکونی روزولت در شهرسیاتل
منابع فصل پنجم

دریافت تصویر جلد
منبع خبر: www.MemarNews.com

مطالب معمارنیوز را در کانال تلگرام معمارنیوز دنبال نمایید.