اسکیس معماری، ابزاری برای گزینش یا خلاقیت زدایی

نویسنده: علی خیابانیان – معمار، نویسنده، نقاش –
اسکیس برای یک معمار در حکم سازماندهی و وضوح ایده ها، تجسم و در نهایت خلق فضاست. اسکیس به او کمک می‌کند، اطرافش را خوب ببیند، پردازش کند و دریافت‌هایش را در قالب های مختلف عینت ببخشد. در حقیقت با هر اسکیس این فرصت فراهم می‌شود تا معمار یا دانشجوی معماری بیشتر به ساختار و جزئیات طرحش واقف شود و امکانی برای خلاقیت بیابد.
اما آنچه به عنوان طراحی یا اسکیس در کنکور و دانشکده‌های معماری می‌بینیم، مسیری در جهت شکل‌گیری اسکیس در معنایی که به آن اشاره شد،‌ نیست. تقریبا از اواسط دهه ۷۰ با رواج نرم افزارهای معماری، نقش اسکیس در طراحی معماری رو به کمرنگ تر شد و ساعات و واحدهای درسی اسکیس نیز همچون عکاسی و رنگ شناسی در مقطع کارشناسی کاهش یافته و یا از لیست دروس حذف شد و به عنوان دروس اختیاری ارایه می شود. آنچه در دانشکده‌های معماری به عنوان طراحی اسکیس ارائه می‌شد، نه آموزش بلکه رفع تکلیفی بیش نبود. این روند ادامه داشت تا اینکه لازم شد داوطلبان کنکور برای شرکت در رشته معماری، اسکیس زدن را بدانند. بعد از این اتفاق ایجابی، آموزش اسکیس اهمیت پیدا کرد اما نه برای آنکه معمارانی تربیت شوند که دستانی توانا و ذهنی خلاق داشته باشند، بلکه فقط به این سبب که علاقمندان به رشته معماری بتوانند از مرز کنکور عبور کنند.
از سال ۱۳۸۲ با برگزاری اولین دوره کنکور سراسری معماری در مقطع کارشناسی به کارشناسی ارشد، اسکیس دوباره مطرح شد و دانشجویان با پدیده ای جدید روبرو شدند! پدیده ای که در دانشگاه مثل خیلی از مباحث دیگر به آنها آموزش داده نشده بود. لذا مجموعه آموزش های اسکیس و راندو و غیره به فضایی خارج از دانشگاه منتقل شد. بماند که در کنار فعالیت معدود اساتید خلاق و با تجربه معماری، موقعیتی عالی برای سو استفاده برخی از افراد فراهم شد و بازار سیاه کنکور و کتاب و تست و طرح های آماده گرم.
از سوی دیگر عدم دقت و تعقل در انتخاب موضوع اسکیس در کنکور دانشگاه های آزاد و سراسری و خواسته های بی جا و عدم تناسب خواسته های طرح با زمان اسکیس، بحران را تشدید کرد. جالب اینجاست که دواطلب شرکت در رشته معماری بعد از قبولی در مقطع ارشد، تا ترم آخر با اسکیس کاری ندارند. بنابراین حتی اگر استعدادی هم در ین زمینه داشته باشند مغفول می‌ماند.

این عمل دو لطمه بزرگ و حیاتی به آموزش معماری ایران زد:

– اتفاقات و رویکردهای ایجاد شده، ماهیت اسکیس را از ابزاری برای تفکر و خلاقیت معماری به دستاویزی برای عبور از کنکور تبدیل کرد. موضوعی کمک اهمیت که دانشجویان چند ماه قبل از کنکور در کلاس ثبت نام می کنند و انتظار دارند با گذراندن این دوره ها تسلط کاملی در این زمینه بیابند و در نهایت با طرح هایی آماده راهی کنکور می شوند. (لازم به تاکید است که این گلایه ها شامل اساتید متعهد و خلاق نمی شود و احترام ایشان برای نویسنده محفوظ است)

– مورد دوم اینکه با معطوف شدن فعالیت دانشجویان به کلاس های اسکیس در کنکور، البته نه خود اسکیس، تا حد زیادی جلوی گسترش نرم افزارهای معماری گرفته شد. و اکنون در سال ۱۳۹۳ با دانشجویان و فارغ التحصیلانی مواجه ایم که به لحاظ ابزاری بسیار ضعیفند و بالطبع در بیان و تجسم ایده های خود ناتوان. امیدوارم که مسئولین به فکر این نیفتند که به مباحث امتحانی نرم افزارهای معماری را نیز اضافه کنند و سوالاتی ازAutocad , 3d Max , …  طرح کنند!

متاسفانه کمترین عکس العمل و نقدی از جانب اساتید بنام دانشکده های معماری کشور که عکسشان در مجلات مختلف چاپ می شود و در موارد مهم و عمیق معماری ابراز فضل می کنند در این ۱۰ سال دیده شده است. و پندار نویسنده بر این است که نه تنها اسکیس که آموزش معماری برای خیلی ها موضوع کم اهمیتی است و حرفه استادی با بقیه شغل ها که تنها فعالیتی اقتصادی محسوب می شوند فرقی نمی کند.

باید از این طراحان و دست اندرکاران آموزش معماری و سازمان سنجش پرسید آیا به راستی برگزاری اسکیس چهار ساعته – که در کنکور امسال دانشگاه آزاد به ۳ ساعت تقلیل یافت – می‌تواند همه اندیشه‌ها و خلاقیت یک دانشجو را به نمایش بگذارد و میزان دقیقی باشد برای سنجش قدرت دست و ذهن یک دانشجو؟ آیا به این شیوه می‌توان آموخته‌ها و توانایی‌های  یک داوطلب کنکور معماری را سنجید و محک زد؟
در هیچ شرکت مشاوری، یک طرح را در چند ساعت آماده نمی‌کنند چه برسد به دانشگاه و دانشجو. حتی برای طراحی یک پروژه ساده مانند یک ایستگاه اتوبوس، در چند ساعت اولیه فقط ایده اصلی ممکن است شکل بگیرد و بعد از آن باید روزها کار کرد تا این ایده اولیه به یک طرح قابل قبول معماری بدل شود؛ فرم اصلی شکل‌بگیرد، رنگ‌ها و فرم‌ها تناسب و معنای خود را پیدا کنند. وقتی یک طرح معماری تنها در چند ساعت شکل می‌گیرد، آنچه حاصل می‌شود طرحی است بر اساس یکسری اصول کلی و کلیشه ای از معماری، حجم‌های آماده و تکنیک‌های تکراری از راندو و شیت بندی که نمی‌توان نشانی از خلاقیت و تفکر معماری در آن دید.
اسکیس  امسال در کنکور دانشگاه آزاد اسلامی مصداق دقیق کلمه مطالب بالاست و نشانی از نبوغ و خلاقیت طراحان سوال. به آخرین جمله از برگه سوال اسکیس توجه کنید: ” از ارایه طرح های تکراری و تقلیدی خودداری کنید.”

– اولا چرا کلمه از ارایه استفاده می کنید؟ مگر قرار نیست دانشجویان طراحی کنند. و ادامه جمله خود بیانگر اینست که دست اندرکاران خود نیز می دانند که کسی طراحی نمی کند.
حال سوال اینجاست شما که متوجه این مساله اید چرا چاره ای برای آن نمی اندیشید. همین جمله اثبات و دلیلی است برای برخورد سطحی با موضوع کنکور و گزینش معماری است.
-با این اوصاف دیگر لازم نیست بپرسیم هدف از موضوع اسکیس “طراحی گالری آنهم زیر زمین” چیست؟ یا اگر دانشجویان ما آنقدر توانمندند که در عرض ۳ ساعت اینهمه کار طراحی و تحویل دهند چرا اصلا امتحان اسکیس می گیریم و باید شرایط را سخت تر کنیم؟ از همه مضحک تر  ترسیم wallsection آنهم از ناکجاآباد پروژه است. دقیقا شبیه موقعی است که استاد کم می آورد یا حوصله کافی ندارد و می خواهد به طریقی سر و ته موضوع را هم بیاورد!

دانشجو برای ارائه هر پروژه نیاز به زمان متناسب با همان پروژه را دارد و اگر زمان کافی در اختیار نداشته باشد، ذهنش بیش از آنکه به اسکیس و طراحی معطوف شود درگیر اجرا و ارائه خواهد شد.  در نتیجه هم در مرحله آموزش و هم در مرحله سنجش آنچه مغفول می‌ماند نیاز دانشجو به داشتن زمان و فضای فکری کافی و فارغ از دغدغه برای انجام اسکیس‌هاست که در طول دوره آموزشی و کنکور بدون پاسخ باقی می ماند.
تردیدی نیست دانشجویی که با چنین معیارهایی در رشته معماری پذیرش شده و بعد هم در طول تحصیل کمترین فرصت را برای اسکیس و طراحی در اختیارش بوده، توقع داشت مثلا در طرح ۲ ارشد، طراحی یک موزه یا فرهنگسرا در بافت شهری را آن هم به شیوه‌ای درست و خلاقانه، بدون مراجعه به مجلات و منابع اینترنتی و دوستان سال بالایی ارائه کند.
به یاد دارم اوایل آذر سال گذشته یکی از دانشجویان که در مقطع کارشناسی ارشد در یکی از دانشگاه های خوب کشور تحصیل می کرد، با من تماس گرفت و وقتی برای کرکسیون وقتی تعیین کردیم. زمانیکه با چند طرح اولیه و کاغذ پوستی  و چند تا دیاگرام مواجه شدم آواری از ناکامی و سرخوردگی بر سرم خراب شد. و جالب اینکه در هفته های بعد بر تعداد این دوستان افزوده شد و در نهایت تعداد قابل توجهی از ایشان دست به دامن پروژه آماده و مسئولین زیربط شدند.

راستی چرا ما اساتید اسکیس بلد نیستیم!

به زعم نویسنده علت اصلی این مشکلات عدم توانایی غالب اساتید در اسکیس و کار با نرم افزارهای معماری و نیز ضعف خلاقیت و قوه تجسم ایشان در مدیریت و هدایت آتلیه های طراحی است. لطفا به برنامه درسی آتلیه های معماری توجه کنید:

دانشجوی زرنگ معماری، ساعت ۹ وارد آتلیه طراحی می شود، کسی در آتلیه حضور ندارد، اگر بخت یارش بود ساعت ۹:۳۰ استاد تشریف فرما می شود. یک کاغذ A4 بیرون می آورد – البته نه برای اسکیس- دانشجویان اسامی خود رو  شبیه مطب تعدادی از پزشکان برای گرفتن نوبت یادداشت می کنند. تا وقت شان برسد در سالن و محوطه دانشگاه خود را مشغول می کنند.  ساعت ۱۱ هنوز نصف کلاس در آتلیه حضور نیافته اند و استاد برای صرف چای به اتاق اساتید می رود و ساعت ۱۲ بر می گردد و با انبوه دانشجویان علاقمندی مواجه می شود که چون می دانند استاد محترم ساعت ۱۳  خواهد رفت می خواهند خود را از شر تایید طرح شان آسوده کنند. درس طراحی به همین منوال ادامه می یابد و بعد از ۲ ماه هنوز کلیت طرح مشص نشده است و استاد برای لاپوشانی کم کاری، بر سر بهانه ای کوچک از کلاس قهر می کند و بیرون می رود و دانشجویان خوشحال و خندان موبایل خود را بیرون می آورند و با دلالان طرح و پروژه تماس می گیرند.
نه اسکیسی
نه خلاقیتی
نه تفکری
و نه آموزشی.
ناگفته نماند که در این بین بیشتر سود را دانشگاه ها از لحاظ کمیت آموزشی و مالی کسب می کنند.

حال به نظر شما اگر استادی در کلاس به موقع حاضر شود آنهم با لوازم کامل طراحی و برای دانشجویان خط بکشد یا طراحایشان را در نرم افزارهای سه بعدی معماری کرکسیون کند و از رنگ استفاده کند آیا بسیاری از مسائل و حاشیه های معماری رفع نخواهد شد.
این مشکل در مورد رشته‌های نقاشی، موسیقی یا تئاتر کمتر دیده می‌شود. وقتی دانشجوی یکی از این رشته‌ها کارش را ارائه می‌کند، استادش آنقدر توانا هست که مشکلاتش را برطرف کند و خودش کار را به دست بگیرد و نحوه اجرای درست آن را به دانشجو نشان بدهد و اصطلاحاٌ برای او خط بکشد. اما در رشته معماری، وقتی دانشجو اسکیسش را به استاد نشان می‌دهد در بهترین حالت استاد می‌تواند به او بگوید کارش در کلیت خوب یا بد است! اساتید رشته معماری در درس اسکیس معمولا کار دانشجویان خود را اصلاح نمی‌کنند و یا راه های اصلاح را به آنها نمی‌آموزند، فقط از آنها می‌خواهند که بروند و دوباره کار کنند یا بیشتر تلاش کنند. کمتر دیده‌ایم استادی روی خط دانشجو خط بکشد و کارش را ویرایش کند، جهت بدهد و اصلاح کند. در بهترین شرایط استاد نمونه‌های خارجی را نشان دانشجویانش می‌دهد نه آثار طراحی خود را.

ای کاش سیستمی مناسب بر اساس منطق و خلاقیت محور برای گزینش دانشجویان تدوین می شد که برعکس موضوعات بالا، باعث تشویق و تقویت دانشجویان در یادگیری و استفاده از ابزارهای لازمه معماری (اسکیس، ماکت و نرم افزارها ) می شد.

منبع:
– ع. خیابانیان، ح، جلیلی اصل، تاملات ذهن بیدار (اسکیس مفهومی)، انتشارات مهر ایمان، تبریز، ۱۳۹۰.