نگاهی به پروژه خانه تاریخی‌ میرزا محمدِ پدر | طرحی از احسان حاجی رسولی‌ها و فرهنگ خواجه‌نصیری |

کانسپت و توضیحات به بیان معماران – خانه‌ با وقار و متانت، خاموشی دلنشین و فضایی گشوده داشت؛ با طاق‌هایی برافراشته و پی و پایه‌هایی همچنان استوار. گرچه آثار ترک بر طاق‌ها و نم‌زدگی بر دیوارها  و دیگر خرابی‌ها بر ظاهر او پیدا بود؛ ولی سرشت خانه به روشنی سالم می‌نمود. شاکله‌ی معماری و روابط کارکردی آن از زبان الگویی پخته‌ای بهره‌مند و در سادگی از غنای هندسی و تناسباتی وزین در مقیاس خود برخوردار بود؛ با جریانِ آرام حرکتْ سلسله‌ی پیوسته و پرده‌های متنوع فضایی به تجربه می‌آمد؛ همچنانکه دارای اعتدال و وحدت بصری بود.
موقعیت مکانی خانه در محله‌ی چهارمنار و چند قدمی باغ دولت‌آباد از منظر اقتصاد گردشگری برای تبدیل شدن به اقامتگاه چشم‌اندازی مناسب داشت. با این وجود، کمی دور از هیاهوی هسته‌ی اصلی گردشگری حول مسجد جامع و بازار تاریخی به حساب ‌می‌آمد. این فاصله‌ روی دیگری نیز داشت که مشهود در پیکره و شاکله و روحیه‌ی خانه بود. خانه‌ی میرزا محمد، نه بسان خانه‌های اعیان و اربابان یزد و نه چون سرای علما و درباریان و بزرگ‌بازاریان، آراسته به نقوش و نگاره‌های زینتی نبود؛ چند‌دری‌های مجلل و پنجره‌های اُرسی و قندیل‌های آویزان از سقف نداشت؛ و فاقد بادگیرهای سربر فلک کشیده بود.
میرزا محمد پدر که دیری در این خانه زیست، پیشه‌ور و به کار شَعربافی مشغول بود. کوچه‌ای که خانه‌ی وی در آن واقع است به نکوداشت یاد و منزلتِ میرزا نزد اهالی، کوچه‌ی پدر نام دارد.
سازمان‌ عملکردی خانه از ساختی چهارجبهه‌ پیرامون حیاط و چهارفضا در گوشه‌ها تشکیل می‌شد. جبهه‌ی آفتاب‌گیر شامل دو اتاق کوچک و راهرویی درمیان بود که با وجود زیرزمین در ترازی بالاتر از سطح حیاط قرار داشت. در جبهه‌ی سایه‌نشین، اتاق پنج‌دری در درون خود به دو اتاق سه‌دری و دو‌دری کوچکتر تقسیم می‌گردید؛ و علیرغم تغییر اندازه‌ی اتاق‌ها با رعایت قرینه‌سازی در جرزهای تابش‌بندْ نمایی مشابه جبهه‌ی روبرو داشت؛ با این اختلاف که فاقد زیرزمین بود.
در اثر مداخلات و افزوده‌‌های ساکنین قبلی، ایوانِ خانه – با ضلع گشوده رو به شرق- به‌وسیله‌ی دیواری مسدود و تبدیل به مهمانخانه‌ای نه چندان درخور گردیده‌ بود؛ به نحویکه احیای ایوان و گشایش فضایی حاصل از آن، هیچ جای بحث و تردید نداشت. ورای مباحث کارکردی و ریخت و زیبایی‌شناسی، ایوانِ رو به شرق و  آغوش بر مطلعِ خورشید گشودن، موضوعِ قابل تأملی بود که ریشه‌ها‌ی خانه را به ژرفای تاریخ و فرهنگ پیشینیان فرو‌‌‌می‌برد. در جبهه‌ی روبروی ایوان، نمای اتاق سه‌دری روزگاری برای نصب پنجره‌های آهنی دچار دگرگونی شده بود؛ اما اتاقی دل‌باز در پس این نمای بدشکل بود که طاقی به بلندای ایوان و پهنایی به فراخی او داشت؛ با ردیفِ طاقچه‌ها و پستویی در انتها؛ با راهروی جانبی و درهای پی‌درپی که او را به اتاقی دیگر درگوشه متصل می‌کرد و آن اتاق متصل به دیگری و آن دیگری. این زنجیره‌ی بهم پیوسته‌ تجسمِ «اندرونی» خانه بود؛ برخلاف ایوان که همراه  دو راهروی طرفین دارای ساختار فضایی کاملا مستقل بود و جز به هشتی و حیاط راه نداشت.
چهار گوشه‌ی خانه که غیرمستقیم از طریق راهروها به حیاط متصل می‌شد، بامِ گنبدپوش و نورگیرِ کلاه‌‌ فرنگی بر سر داشت. درحالیکه فضاهای چهارجبهه‌ی اصلی خانه طاق‌پوش بود. تنوع نور و سایه علاوه بر خنکی و تهویه‌ی طبیعی، کیفیتی متمایز به گوشه‌ها می‌بخشید؛ به نحویکه فقدان منظر حیاط چیزی از ارزش فضایی آنها نمی‌کاست. از این چهار گوشه، یکی بسان «هشتی» مکانِ ورود و جمع و پخش راه‌ها بود؛ به ترتیبی که راهِ بام و زیرزمینِ زیرِ ایوان و دسترسی به حیاط همگی به این مرکز بازمی‌گردید. دیگر گنبدخانه، در ضلع جنوبی با راهرویی به ایوان ارتباط می‌یافت و به لطف این همجواری، برای جای‌گیری آشپزخانه بسیار نیکو به نظر می‌رسید. چراکه، این گوشه می‌توانست به سهولت نیاز ایوان برای پذیرایی از مهمانان را برآورده کند؛ همچنانکه دسترسی مستقل خود  از حیاط را حفظ می‌کرد. دیگر گوشه‌ی شمال شرقی یا اتاق «گنبدخانه» که گنبدی متناسب بر قاعده‌ی مستطیل داشت و از طرفی به اتاق کوچک زمستانی گشوده می‌شد. اتاقی دو بخشی، نیمه روشن نیمه مخفی، که شرایط مطلوبی به لحاظِ  اقلیم ارائه می‌کرد و پذیرای موقعیت‌های متنوع زیستی بود. و آخرین گوشه با هویت «رختشوی‌خانه» از پس کارکردهای خانه‌داری بر‌می‌آمد. گوشه‌ای که پیشتر نیز، آبریز خانه بود.
اگرچه طرح احیا چشم‌اندازِ رونق و بهره‌وری اقتصادی را پیش‌روی داشت؛ اما ضروریات کاربری جدید نمی‌بایست خود را بر معماری خانه تحمیل می‌کرد. با چنین نگرشی، این پیشنهاد مطرح شد که بجای جداسازی فضاهای پیوسته و افزودن بر تعداد اتاق‌ها، می‌توان از آنها -همچنانکه هست- بهره‌‌ برد، با حفظ تنوع و ظرفیت‌‌ ذاتی اتاق‌ها. در این شرایط، بارگذاری انسانی خانه کاهش می‌یافت، ساخت فضاهای بهداشتی به کمترین ‌می‌رسید؛ و از شاکله‌ی معماری به معنی سازمان فضایی و روابطِ کارکردی آن، در حد امکان محافظت می‌گردید. علاوه بر کیفیت عرصه‌های خصوصی، روحیه‌ی صمیمی خانه به اعتبار فضاهای همگرایی چون ایوان و حیاط بازمی‌گشت. از این رو، گشایش ایوان رو به حیاط و جهت‌گیری حوض و باغچه‌ها به روی ایوان، تأکیدی بر شأن مکانی و منزلت او چون پیری بر بالای سفره بود. دیگر، زیرزمینی که زیر ایوان واقع بود و جداگانه به هشتی راه داشت به عنوان «تماشاخانه» به عرصه‌های عمومی خانه افزوده شد تا امکان فعالیت‌های جمعی و تجربه‌ی کیفیت‌های فضایی زیرزمین برای همه‌ی افراد فراهم آید.
در شرایطی طرح احیا با هدف تغییر کاربری به اقامتگاه، مورد اقبال کارفرمایان واقع شد که تصور مطلوب، متعادل ساختن اهداف اقتصادی با توانمندی‌ها و ارزش‌های تاریخی خانه بود. خانه، فارغ از اینکه چه‌ داشت و چه‌ها نداشت، به عنوان اثری یگانه، در مقامِ راوی صادق تاریخ، در اکنون حاضر و آینه‌ی بودوباش پیشینیان بود. این فهم مشترک، زمینه ساز شکل‌گیری طرح و فرآیند مرمت بر مبنای حفاظت از روحیه‌ و شاکله‌‌ی خانه، علاوه بر مرمت پیکره‌ی جسمانی او گردید. بنابراین، رویکرد احیا در مرحله‌ی پرداخت، صداقت در بیان ‌معماری با اندکی ذوق و ظرافت، بجای تظاهر و تزئینات تجملی با زحمت و زمان و هزینه‌ی اضافی بود. از این رو، نمای بیرونی سراسر با گل پوشیده و درون اتاق‌ها، طاق و دیوارها، در یک‌رنگی سفید شد. ازاره‌ها با پرده‌های آجری، هم پوششی بر پنجره‌های پایین بود هم ترازِ تلاقی کف و دیوارها.

مشخصات پروژه:
• معمار مسئول: احسان حاجی رسولی‌ها، فرهنگ خواجه‌نصیری
• اجرا: بابک نمازی میبدی
• معمار سنتی: علی راستی
• وضعیت قبل از بازسازی: خانه‌‌ی متروکه
• بعد از بازسازی: اقامتگاه بوم‌گردی
• سازه: خشتی/ طاق و گنبدپوش
• کارفرما: مژده مشایخ، بابک نمازی میبدی
• زیربنا: ۴۹۰ مترمربع
• مساحت زمین: ۴۳۰ مترمربع
• محل پروژه: یزد، محله‌ی چهارمنار، کوچه‌ی پدر
• سال: مرداد ۱۳۹۸- اردیبهشت۱۴۰۰
• پیشینه: خانه‌ی میرزا محمد پدر
• دوره‌ی ساخت: پهلوی اول با الحاقات معاصر
• جوایز و افتخارات:
o رتبه دوم جایزه ملی مرمت و احیای بناهای تاریخی ایران | ۱۴۰۲ | بناهای تاریخی
o رتبه سوم جایزه معماری حفاظت و احیای فضاهای ارزشمند ایران | ۱۴۰۰ | ابنیه شهری و ابنیه عمومی تاریخی
• تصاویر: احسان حاجی‌رسولی ها

تهیه و تنظیم: معمارنیوز
منبع خبر: www.MemarNews.com
مطالب معمارنیوز را در کانال تلگرام معمارنیوز دنبال نمایید.