معماری به زبان مادری

علی خیابانیان، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز

معماری به زبان مادری

آموزش کامل زبان یک جامعه و تسلط بر اصول و قواعد آن، جهان­بینی، نحوه تفکر و عملکرد ما را در آن جامعه تعیین می کند. چنانکه هر چقدر از دایره لغات بیشتری بهره­بگیریم ارتباط با دیگران آسان­تر و از کیفیت بهتری برخوردار خواهد بود، آشنایی با ساختار زبان­های فرهنگی، هنری و معماری نیز بر کیفیت زندگی و طراحی ما می­افزاید. آشنایی با زبان معماری جامعه خود و تاثیرات آن بر نحوه تفکر و طراحی ما موضوعی است که در این مقاله به آن خواهیم پرداخت. مشکلات و کمبودهای فکری، تخصصی و حتی تکنولوژیکی در عرصه معماری حاکی در قالب امکانات و قواعد و ساختار زبانی بررسی کرده و راهکاری هرچند کلی برای آن ارایه خواهیم نمود. یک زبان معماری مشخص که برگرفته از فرهنگ و نوع تفکر در جامعه ما می­تواند عرصه­های مختلف معماری را به­هم پیونددهد و با چیدمان و ارتباطی درست برای مفاهیم، الگوها و پدیدها از مشکلات و سردرگمی معماری بکاهد.

در رویارویی با هر جامعه­ای از سطوح مختلف تاریخ، با اعتقادات خاص فرهنگی و مذهبی، با قوانین سیاسی و ارزش­های اجتماعی با وجود تفاوت­ها و اختلافات وجه مشترک مهمی با یکدیگر دارند؛ هر جامعه­ای برای اداره امور، ارتباط ، آموزش و … زبانی دارد. زبان ها هستند که قواعد و نحوه ارتباط پدیده ها، الگوها، کلمات و افراد را تعریف کرده و می­سازند.

زبان­های رایج در جامعه تنها به ادبیات محدود نمی­شود، برای آموزش، سیاست، اقتصاد و حتی ازدواج انواع زبان­ها را داریم. بر اساس آنها رفتار می کنیم، تصمیم می­گیریم، کار می­کنیم و زندگی. قواعد زبان ما را خلاق می­سازد، زیرا از سرگردانی در ترکیب­های بی­معنای واژه­ها، فرم­ها و پدیده­ها در امان دارد (الکساندر، ۱۳۸۱، ص ۱۷۹). چنانکه هر زبان ادبی، دایره لغات و قوانین صرف و نحو و ساختار نوشتاری مشخصی را داراست، سایر زبان ها نیز از این شیوه تبعیت می کنند.

به عنوان مثال نظم یک جامعه منوط به پایداری و انعطاف و انسجام قوانین زبانی است که در مناسبات اجتماعی به کار می­رود. شناخت زبان­های یک جامعه یا یک تمدن تاریخی، مهم­ترین عمل در شناخت و درک شیوه زندگی، جهان­بینی، اعتقادات، آداب و رسوم و حتی معماری است. به واسطه این شناخت می­توانیم از آنها بیاموزیم، آموزش دهیم، تجارت کنیم یا شیوه­های تسلط بر آنها را بیابیم. عدم آشنایی جوامع با زبان سیاسی و اقتصادی یکدیگر مانع نزدیکی و ارتباط می شود و بالعکس، پویایی و انعطاف یک جامعه در برخورد با فرهنگ­های مختلف و فراهم­کردن فضای تعامل و گفتگوی آگاهانه بر عمق فکری و غنای فرهنگی می­افزاید و باعث پیشرفت و توسعه مناسبات بین کشورها می­شود.

حال سوال اصلی اینجاست که چگونه می توان به به زبانی کامل، پویا و پایدار دست یافت؟ پاسخ به این سوال ما را در دست­یابی به زبانی مشخص و پویا از معماری که ازعان فرهنگ و جامعه ایرانی باشد رهنمون خواهد شد.

زبان معماری

متاسفانه معماران و اساتید امروز ایران از زبانی مشخص و به ویژه مشترک بین معماران بی­بهره­اند و از نیازها و خواسته­های جامعه و مردم بسیار دور. غالبا اسیر زبان­های معماری رایج در کشورهای غربی یا زبانی اختصاصی اند که در خلوت خود برساخته­اند. درحالیکه معماری نیز برای خود زبانی دارد؛ زبانی که بر اساس آن طراحی کنیم، بسازیم و آنرا آموزش دهیم. زبان معماری نیز مانند زبان محاوره یا نوشتاری از جامعه­ای به جامعه دیگر و در دهه های اخیر از معماری به معمار دیگر فرق می­کند. زبان معماری گوتیک با زبان معماری مدرن دارای تفاوت های بسیاری است. در عین اشتراک در اصول و قوانین زیباشناختی یا مهندسی، هر کدام ساختار ویژه و قوانین خاص خود را داراست.

زیباترین خانه­ها و روستاها، لطیف­ترین گذرگاه­ها و دژها، پر ابهت­ترین مساجد و کلیساها، حیات خود را بدین سبب بدست آورده و ادامه می­دهند که زبان­هایی که سازندگانشان به کار برده­اند قوی و پرمایه بوده­است (الکساندر، ۱۳۸۱، ص ۱۹۸).

عمده تفاوت­ها بین زبان­های معماری از جهان­بینی، نحوه تفکر، زندگی و فرهنگ و خواسته­های جامعه برمی­خیزد تا تفکرات خلاقانه یک معمار. چنانکه مدرنیته نقش مهمی در شکل­گیری به هنر و معماری مدرن داشته یا تغییرات تاریخی و فرهنگی و نیازهای جدید از اواسط قرن بیستم و تولد و رشد زبان جدیدی از معماری که به فضایی متفاوت از الگوها و ساختار معماری مدرن می­اندیشید ما را به معماری پست مدرن رساند. چنین است معماری به شدت تحت­تاثیر زبان­های هنری، فلسفی، تاریخی، جامعه شناختی و … است. از این رو افول و پیشرفت یک معماری در تعامل بین زبان­ها شکل می­گیرد:

• تثبیت هویت معماری در جامعه.
• با گذشت زمان و تغییر کارکردها و نیازها، زبان معماری انعطاف ساختاری لازم برای تغییر کاربری و تطابق با عملکردهای جدید را داراست یا نه.
• به لحاظ فکری و معنوی می­تواند با فرهنگ­ و نوحوه اندیشیدن مردمان آینده هماهنگ شود.
• انعطاف لازم در تلفیق و تغییر در اصول و قوانین برای هماهنگی با دیگر زبان­های معماری را داراست.
• زمینه ساز بستری برای فعالیت و بهره گیری اندیشمندان و معماران سایر جوامع.
• قائل شدن انواع زبان برای جامعه و هم­عرض دانستن آنها، ارتباط بین پدیده­ها را آسان­تر و نزدیک­تر می­کند. زبان معماری و معماران جدا و برتر از سایر زبان­ها و افراد جامعه نیستند و زندگی مشترکی را در کنار هم می­گذرانند. عدم ارتباط زبان­ها از پویایی و پایداری آنها می­کاهد و منابع تغذیه فکری و عملی آنها را تضعیف می­کند. تعامل و داد و ستد بین زبان معماری و سایر زبان­ها باعث انسجام و باروری معماری می­شود. به فهم نیازها، شرایط جامعه و وضوح و لزوم مسیری که طی می­کند کمک می­نماید. به خلاقیت طراحان می­افزاید و از میزان اشتباهات آنان می کاهد.

قدرت ما معماران برای خلق یک بنا کاملا محدود به قواعدی است که تاکنون توانسته­ایم در زبان خود بیندوزیم (السکاندر، ۱۳۸۱، ص ۱۷۷). زبان معماری بسیار وابسته به زبان هنر و زبانی است که متفکرین علوم انسانی (من جمله فیلسوفان و جامعه­شناسان) به کار می­برند. خلاقیت هنری از یک سود و تفکر و استدلال فلسفی و تحلیلی­های رواشناسی و جامعه شناختی دو بال اجتناب­ناپذیر در تفکر و طراحی معماری به شمار می­روند. زبان معماری به تنهایی رشد بسیار محدودی خواهد داشت و نمی­توان انتظار خلق شاهکارها و بناهای ماندگار را از آن داشت. از این رو ارتباط جامعه معماری با سایر رشته­های هنری و مباحث علوم انسانی در عمل و به ویژه در آموزش باید مد نظر قرارگیرد:

– انواع هنر به ویژه هنرهای تجسمی، بستری برای آزمایش ایده­ها، پرورش قوه­خلاقه، شناخت از خود و زندگی هستند. بسیاری از ایده ­ا را که انجام آن در حوزه معماری که بدلیل مشکلات ساخت نیازمند به هزینه و زمان طولانی است را می توان در قالب­های مختلف هنری تجربه­کرد، عکس العمل جامعه و منتقدین را بررسی­کرد و آنرا برای اجرای معماری آماده نمود.

– مباحث متنوعی را در علوم­انسانی می­توان­یافت که در شناخت از خود، مردم، شرایط جامعه، پیش­بینی آینده و میزان و چگونگی تاثیر بیشتر یک اثر معماری در مردم کمک کند. اما علوم انسانی با رشد چشم­گیری که در دهه­های اخیر داشته دارای تقسیمات رشته­ای متنوعی است که شاید برای یک معمار، امکان آشنایی و تسلط بر آنها – البته به میزان نیاز- سخت به نظر برسد. راه حل این موضوع به بحث میان رشته­ای بر می­گردد. لازم نیست که یک معمار از علوم مختلف سردر بیاورد، بلکه تقویت ارتباط و ایجاد فضایی مناسب و پویا برای چالش­های میان رشته­ای، برگزاری همایش­ها . محافل بحث و گفتگو، انتشار کتب و برزگرای نمایشگاه­های مشترک نتایجی را به بار می­آورد که معماران با اطمینان می­توانند از آنها بهره گیرند.

زبان و تفکر

اگر تقویت ارتباط بین زبان معماری با سایر زبان­های رایج جامعه را اولین قدم در تدوین زبان معماری بدانیم، تفکر امری مهم در تصحیح یافته­ها و صحت و دقت در روابط ایجاد­شده­ خواهد بود. برای ایجاد روابط جدید به «تفکر خلاق» و برای تصحیح، ارزیابی و تحلیل به «تفکر انتقادی» نیاز داریم:

– تفکر انتقادی به معنای منفی­نگری و جست و برای عیب یابی نیست، بلکه تفکری است که به ارزیابی دلیل و استدلا می پردازد. تفکر انتقادی آرمان «شخص معقول» (Reasonable Person ) یعنی کسی که می تواند به طور مستقل و بدون کنترل دیگران به تفکر بپردازد را مورد تاکید قرار می دهد (فیشر، ۱۳۸۶، ص ۱۸). جان دیوئی در کتاب «چگونه فکر می کنیم» ماهیت و ذات تفکر انتقادی را «قضاوت معلق» یا بدبینی سالم (نقد سازنده) و پرهیز از تعجیل در قضاوت، تعریف می کند؛ به عبارت دیگر، او تفکر انتقادی را بررسی فعال، پایدار و دقیق هر عقیده یا دانش می­داند (دیوئی، ۱۹۸۲، ص ۷۴).

چت میرز در کتاب «آموزش تفکر اتنتقادی» آنرا شناسایی استدلال­های غلط، پرهیز از تناقضات و مفروضات اظهار شده و اظهار نشده در بحث­های دیگران، عدم هیجان عاطفی هنگام روبرو شدن با مساله تعریف می­کند. وی معتقد است عامل اصلی در تفکر انتقادی طرح پرسش­های مربوط به مساله و نقد و بررسی راه­حل ها بدون مطرح کردن جایگزین­هاست. (میرز، ۱۳۷۴)

– تفکرخلاق دارای منش­های خاصی است که آنرا از تفکر انتقادی متمایز می­سازد. تفکر خلاق به طور وسیع محصول خود ذهن است. با آنکه ابتدا به نظر می­رسد راهنمای تفکر است، در واقع از تمایل برای کاوش مسائل جدید نشات می­گیرد و از نظر ارزش، سیال و پرتحرک است و حیات آن به کاوش بستگی­دارد. در تفکر خلاق تمایل به انعطاف­پذیری، اختلاف و تنوع­طلبی بیشتر است و هدف آن فراتر از تحقق یا کسب نتیجه است. نه در هسته راحت شایستگی افراد، که در لبه تیز شایستگی قرار دارد و متکی بر انگیزه­های ذاتی و منحصر به فرد است. تفکر خلاق فراتر از حل مساله و منش­های آن است و در واقع مجموعه ای است از مهارت های خاص و منحصر به فرد (شعبانی، ۱۳۸۹) تفکر خلاق امری خیالپردازانه و مبتکرانه و نیز مضمن خلق ایده­های جدید است. خلاقیت فقط پیدا کردن راه حل های جدید برای حل مسائل نیست، بلکه خلق راه حل­های بهتر است. (فیشر، ۱۳۸۶، ص ۱۱۴)

اهمیت مباحث یاد شده بر کسی پوشیده نیست، اما زمانی که از زبان سخن می­گوییم نباید فراموش کرد که زبان یکی از ابزار تفکر است و بسیاری از اصول و قوانین تفکر را در خود دارد. ساختار یک زبان نحوه اندیشیدن را تعیین می­کند؛ می گوید به چه­ها و چگونه بیندیشیم. نویسنده بر این باور است که در کنار مباحث نظری تفکر و تمرین مهارت­های تفکر، فضایی مناسب و فراخ برای فعالیت­های زبانی باید ایجاد کرد تا ویژگی­ها و اصول یک زبان را از بین تعاملات بین زبان و اندیشه استخراج کرده یا غنا بخشیم.

برای ارایه اندیشه­ها زبان­های مختلفی استفاده می­کنیم. زبان ویژه آموزش، برنامه­نویسی، آشپزی، مقاله نویسی و … . علاوه براینها، زبان فرصت یا بستری را برای اندیشدن فراهم می­کند یا به قولی بهانه­ای برای تکمیل اندیشه هاست. در ارایه اندیشه­ها، زبان نقش پررنگی دارد. زمانیکه یک شیمیدان تفکرات خود را در قالب آزمایشی انجام می­دهد نمی توان اندیشدن وی را از تکنیک،ابزار و قوانینی که از آنها استفاده می­کند و نیز اندیشه­ها و ایده هایی که در فرایند کار حاصل می شود جدا دانست. یا نوشتن و سخن گفتن در شکل گیری تفکرات ادبی، فلسفی و حتی درمانی در روانشاختی نقش مهمی را ایفا می­کند. از این رو اندیشیدن را باید در ورطه زبان و در تعامل با سایر زبان­ها انجام داد.

دیاگرام زبان، اندیشه، تفکر پویا (نویسنده)

هماهنگونه که در دیاگرام «زبان، اندیشه، تفکر پویا» مشاهده می­کنید حرکتی از ذهن اندیشمند، با شروع به تفکر آغاز شده، به زبان­های مختلف بیان می­شود، بر اساس قوانین و چهارچوب نظری و عملی زبان مورد نظر مورد تجربه و آزمایش قرار می­گیرد، تحلیل می شود و نتایج حاصل و یافته­های جدید را به سیستم فکری ما اضافه می­کند. در این بین «تفکر خلاق» در خلق ایده­ها، بافتن راه حل، نحوه ارایه اندیشه، کشف روابط ناشناخته، وضوح تصورات ذهنی و تجسم ایده­ها عمل می­کند. از سوی دیگر «تفکر انتقادی» نیز در سنجش، ارزیابی، منطقی بودن تصمیمات، توجه به نیازهای واقعی جامعه در مقابل بلندپروازی­ها و خواسته­های ارزشی، تعیین درستی و دقت حقیقی عبارت­ها، تعیین ابهام­های ادعاها یا مباحثه ها(شعبانی ۱۳۸۹، ص ۸۳)، تشخیص تناقضات در استدلال و … و نظارت بر کیفیت و چگونگی تجارب بین رشته­ای عمل می­کند.

تداوم این چرخه در سطح جامعه بین تفکر و زبان معماری و تحلیل وارزیابی روابط بین زبان ها دستاوردهای مهمی من جمله موارد زیر خواهد داشت:

– شناخت درست از ساختار زبان.

– تدوین زبان معماری بر اساس اصول و قوانین پایدار.

– به شناخت مولفه های و الگوها و اندیشه­های بی زمان در معماری می­رساند.

– به زبان غنا می­بخشد.

– مفاهیم، فرم­ها و ساختارهای جدید تولید می­کند.

– با تکنیک­ها و شیوه­های یاد شده می­توانیم مابین زبان معماری امروز و معماری گذشته پلی ارتباطی ایجاد کنیم.

نتیجه گیری:

باور به وجود زبان، ایجاد تعامل بین زبان ها و تقویت و رواج انواع تفکر ما را به ساخت زبان معماری موفق می کند که در خود از فرهنگ و اندیشه های تاریخی گرفته تا پشرفت های تکنولوژیکی جهان غرب را می تواند جای دهد. زبان­های معماری، متعلق به هر قرن و سرزمینی که باشند در ریشه، مشترکات بسیاری دارند که در راستای تعاملات و چالش­های زبانی کشف می­شوند- همچون اندیشه­های معماری که از درون تعاملات زبان ­معماری و زبان­های رایج درجامعه حاصل می شود- ما را به شناخت از معماری گذشته ایران و آنچه که از معماری گذشته در معماری کنونی نهفته است، خواهد رساند؛ زبانی ازعان خود و سازگار با روح زمانه­ای که در آن زندگی می­کنیم.

منابع:

– الکساندر، ک، معماری و راز جاودانگی، ترجمه مهرداد قیومی، نشر دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ۱۳۸۱.

– خیابانیان، ع، خلاقیت در فرآیند طراحی معماری ۳ (معماری پارامتریک)، نشر مهرایمان، تبریز، ۱۳۹۱.

– شعبانی، ح، روش تدریس پیشرفته (آموزش مهارت­ها و راهبردهای تفکر)، نشر سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (سمت)، تهران، ۱۳۸۹.

– فیشر، ر، آموزش تفکر به کودکان، ترجمه مسعود صفایی مقدم و افسانه نجاریان، نشر رسش، تهران، ۱۳۸۶.

– میرز، چ، آموزش تفکر انتقادی، ترجمه خدایار ابیلی، نشر سمت، تهران، ۱۳۷۴.

– Dewey, J. Democracy and Education, New York: McMillan, 1916.

منبع خبر: www.MemarNews.com