معرفی کتاب «نشانه‌شناسی معماری: مسجد شاه عباس اصفهان»

معرفی کتاب «نشانه‌شناسی معماری: مسجد شاه عباس اصفهان»

مؤلف: دکتر مریم کامیار
ناشر: نشر چهار درخت
تاریخ انتشار: ۱۳۹۵
تیراژ: ۱۰۰۰ نسخه
تعداد صفحات: ۲۰۴ صفحه
قیمت: ۱۸۰/۰۰۰ ریال

مقدمه
امروزه توجه به مفهوم نشانه‌ها در معماری، به‌ عنوان یکی از مباحث نظریه‌پردازان معماری مطرح شده است.
به‌کارگیری نشانه‌شناسی به‌ مثابه ابزاری برای تحلیل و ارزیابی هویت، استعاره‌ها و دلالت‌ها در ساختار معماری، بازتاب کاربرد نشانه‌شناسی معماری است.

در دفتر حاضر، پس از تبیین مفاهیم پایه و تشریح ضرورت‌های نظری آن‌ها در حوزه نشانه‌شناسی، به دستیابی اصولی در راستای بازشناسی از نظام‌های نشانه‌ای در معماری اشاره می‌شود و بنیان‌های این رویکرد مختصراً بررسی می‌شود. نظام تأویلی نشانه‌ای در معماری، که هدف آن‌ها نشان دادن معنی اجتماعی-فرهنگی محیط کالبدی است، کمتر مورد توجه بوده و پژوهش پیرامون آن مورد اهمیت است. رویکرد نشانه‌شناسی معماری در صدد است تا کالبد و نظام کاربردی عجین شده با آن را بر اساس فرایند نشانه‌ها تبیین کند. به‌عبارت‌دیگر نشانه‌شناسی معماری می‌خواهد بیان دارد که چگونه محیط کالبدی بر اساس عمل کردن به‌صورت نظام‌های نشانه‌ای، معنایی فرهنگی و اجتماعی می‌یابد. بر این اساس می‌توان چنین بیان کرد که نشانه‌شناسی معماری ابزاری ارزشمند برای بازنمایی واقعیت در معماری محسوب می‌گردد. در پرداختن به نشانه‌شناسی معماری، توجه به بستر فرهنگی-تاریخی مورد پژوهش الزامی است. این مفاهیم در تبیین موضوعات گوناگون نشانه‌شناختی به روش‌های مختلف مورد تأکید بوده و نقشی اساسی در فرایند نشانه‌شناسی ایفا می‌کند. مسلماً تحقق این مطلب با بررسی همه جانبه مفاهیم تاریخی و فرهنگی بستر معماری و ارتباط تنگاتنگ و چند سویه آن‌ها میسر است. بازیابی مفاهیمی که انسان به معماری می‌دهد دشوار است. دستاوردهای معماری نتیجه نیازهای مرتبط با فضای انسان است و همین نیازها اَشکال و روش‌های بازنمایی آن‌ها را افزون می‌کند. بر این اساس، بستر تحقیق و بررسی دوره‌ای از تاریخ ایران– صفوی- انتخاب‌شده، که دارای دولتی با اقتصاد نسبتاً پایدار در مقایسه با سایر دول تاریخی ایران است. اهمیت ثبات اقتصادی حکومت صفوی و نظام مذهبی حکومتی‌اش؛ زمینه را جهت بررسی نشانه‌شناسانه فراهم می‌کند. وابستگی معماری به زمینه‌های اقتصادی حکومت وقت و سیاست‌های دربار با روش حکومتی ایدئولوژیک، نیاز به شناخت این نظام را فراهم می‌کند. نشانه‌شناسی همواره با ساخت‌گرایی همراه بوده است. نظریات سوسور و پیرس که به نشانه‌شناسی شهرت یافت، در عمل به تکوین رویکردی در حوزه شناخت فرهنگ حامی اثر انجامید که آن را ساخت‌گرایی نامیدند. در نشانه‌شناسی معماری این دفتر، ساخت‌گرایی صفوی مد نظر قرار گرفته است.

ساخت‌گرایی با ارائه الگوهای زیربنایی بیش از چهار دهه بر تمامی حوزه‌های علوم انسانی مسلط بود. اما این رویکرد، در دهه ۱۹۶۰ توسط چند متفکر فرانسوی، از جمله دریدا، بارت و فوکو به شکلی جدی نقد شد. این متفکرین با این‌که هنوز با زبان نشانه‌شناسی ساخت‌گرا و اصطلاحات آن، از جمله «دال و مدلول»، «هم‌نشینی و جانشینی»، «در زمانی و هم‌زمانی» و «زمان و گفتار» سخن می‌گفتند، ویژگی نشانه را «مادی»، «روندی» و «بینامتنی» اعلام کردند و منطق حاکم بر تقابل‌های دوگانه ساخت‌گرایی را پارادوکس دانستند.

ژاک دریدا درون و بیرون متن را برخلاف نظر ساخت‌گرایان از یکدیگر مجزا نمی‌پندارد و سعی در نشان دادن این نکته دارد که درون متن همیشه از بیرون مورد تهدید است و بالعکس. واسازی به‌زعم دریدا در متن، از این‌رو اتفاق می‌افتد که دال‌ها به مدلول نهایی نمی‌رسند و ما همواره معنی را در چند قدمی خود می‌بینیم، بدون اینکه امکان دستیابی کامل به آن فراهم باشد. از این‌رو، خوانش همیشه خوانش اشتباه تلقی می‌شود و معنی در زایش دائم است. نشانه‌شناسی معماری منوط به توصیف تصورات فرهنگی و تاریخی از «اثر معماری» و «کیفیت فضا» است. در تعابیر سنتی، یک فضای معماری «سطح پدیداری اثر معماری» است. محقق معماری در پی دست‌یابی به‌صورت هر چه کامل‌تری از ساختار، اجزاء مجرد، ترکیب اجزاء اثر معمار است. در این تلقی سنتی، اثر معماری همان ثبت مادی اثر است؛ کیفیت فضا به تأثیرات پایندگی، تکرارپذیری و خوانایی اثر، تجلی می‌بخشد.

کشاکش بنیادینی که به آن اشاره شد معطوف به تصورات موجودات از ثبات و امنیت در فضای معماری است. در این رویکرد تا آنجا پیش می‌رود که، این امنیت مبتنی بر «تمدن استوار بر نشانه» است. باید گفت که در برداشت سنتی، هر چیزی ازآن‌رو معقول و متعارف می‌نماید که مبتنی بر فهم دیرپای سنت از نشانه و از دلالت بوده است. اثر معماری، به‌منزله سطح پدیداری مادی، ثبات و امنیتی به کیفیت فضا، به‌عنوان منظور نظر، اعطا می‌کند. چون نسبت اثر معماری باکیفیت فضا، نسبت دال مادی با مدلول است.

بر اساس منطق متداول نشانه‌شناسی؛ کیفیت فضا در رتبه اول و اثر معماری در رتبه دوم قرار می‌گیرد و موجودیت اثر معماری برای ثبات بخشیدن به چیزی است که مقدم بر آن فرض می‌شود. اثر معماری صرفاً یاری‌گر اندیشه‌ی طراح معمار برای کسب پایداری است. مدلول/ اثر بر دال/ کیفیت فضا، هم به مفهوم اولویت و هم به مفهوم اقتدار و عاملیت، «تقدم» دارد. اثر معماری، منزل دال مادی، مرید/ پیرو مدلول است؛ اثر معماری مطیع آن است و در عین حال حامی و محافظ «مدلول استیلایی» است که دریدا و بارت هر دو از آن با عنوان «خدا، قانون و پدر» یاد می‌کنند.
اینجا است که «اثر معماری» نه تنها مترادف معنای ثابت، ارتباط و نیت طراح، بل مترادف یک موضوع فیزیکی می‌شود؛ از سوی دیگر «کیفیت فضا»؛ با تأثیری که اشکال و رنگ‌ها می‌گذارند، یکی گرفته می‌شود که، اگرچه به‌صورت بالقوه در برخی آثار معماری وجود دارد، به هیچ دارایی آن آثار نیست. کیفیت فضا، به‌خاطر تأثیرگذاری سطح پدیداری اثر معماری، که با توجه به تفاوت بنیادی‌اش مد نظر قرار گرفته، اساساً متکثر است. یعنی، تکثر کیفیت فضا نه در مفهوم دارا بودن «چندین معنا» بلکه بر اساس تحقق بخشیدن به «نفس کثرت معنا» است.
بنابراین، کیفیت فضا نه‌تنها تکثری از معانی را به جریان می‌اندازد بلکه از گفتمان‌های متعدد به هم بافته‌شده و درهم تنیده‌ای از معناهای ازپیش‌موجود است.

البته در اینجا با نظر بارت، جهت تأکیدگذاری صریح بر نقش «خواننده» در ایجاد معنا، مواجه می‌شویم. بنابر این باید بین دو نوع «بیننده-مخاطب» تمایز قائل شد: «بیننده-مخاطب»ی که اثر معماری را برای نیل به معنای ثابت تجربه می‌کنند و «بیننده-مخاطب» فضا که نقش مولد در خود دارند، یا به ‌عبارت ‌دیگر، خود «طراحان» فضا هستند. این نوع دوم تجربه فضا به ‌نوعی با تحلیل کردن اثر همراه است و البته نه نقد فضا.
تعمیم این رویکرد در مطالعه عمیق‌تر و وسیع‌تر هنر معماری ایران به‌ منظور انطباق اصول جاودانه این هنرها با فن‌آوری نوین و زندگی امروز می‌تواند جهت هویت بخشی به هنر معماری کاربرد قابل توجهی یابد.

• فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار
فصل اول: مبانی نشانه‌شناسی تصویری
مقدمه
ریشه‌های نشانه‌شناسی مدرن
رویکردهای اصلی نشانه‌شناسی
نشانه‌شناسی تصویری
نظریه ارتباطی هنر
۱- نشانه‌شناسی دریافت
پایه‌های نشانه‌شناختی در تفسیر اثر هنری
حاصل سخن

فصل دوم: معماری ساخت‌گرا، تقابل دوگانه معماری و فرهنگ
مقدمه
جستجو در مفاهیم معماری از دیدگاه نشانه‌شناسی
معماری و تحلیل نشانه‌شناسی
مقام معمار در معماری قدیم و جدید
تحلیل فضا در معماری ایران، کشف کیفیت
استقرار کیفیت فضا در معماری ایران
بخش بندی فضا
تأثیر فضا در متن معماری
ساختار نشانه‌ها
ادراک زیبایی و معماری
محتوای اطلاعاتی یک فضا
اطلاعات معنایی و اطلاعات زیبایی‌شناختی
کمیت اطلاعات در زیبایی‌شناختی معماری
نوع اطلاعات و حافظه
نارسایی در فضا
ظرفیت ادراک
ثبات ادراکی در فضا و فرهنگ
عوامل مؤثر در ادراک
نظام درک
اثر محیط در درک
کیهان یا محیط دربرگیرنده
رابطه فضای کیهانی و فضای معماری
کیهان یا فضا
قانون «علیت» پیش‌فرض وجود
معنای فضا، مطلق و رابطه‌ای
مرز میان مکان و فضا
مکان و زمان، مستتر در فضا
اثر مکان
نوع محیط و انتخاب مکان
درک مکان متجانس به‌وسیله‌ی «ماندالا»یا جغرافیای کیهانی
تجسم ماندالا در زمین – مداری
فضا و مکان
مکان در نگرش کیهانی
فضا و انسان
نقش انسان در موجودیت فضا
ارتباط اجزاء با کل
سیستم نظم‌دهنده
سیستم نظم‌دهنده و رشد یابنده
کاربرد هندسه
نسبت‌های شناخته‌شده در هندسه
نسبت ویژه یا برش مربع با قطر خود« ۲ √»
نسبت فی «Φ»
نظریه نظم
حاصل سخن

فصل سوم: تحلیل ساخت‌گرایانه‌ی فضا (معماری صفوی اصفهان)
مقدمه
میدان نقش جهان
رویکردی نشانه‌شناسی به میدان نقش جهان
بررسی نشانه‌شناسی فردی فضای مسجد شاه (جنو تایپ)
تناسب در الگوی کالبدی بنا (فنو تایپ)
شواهد وجود نسبت ۲√ در هندسه معماری مسجد شاه
بررسی تناسبات هندسی در اجزاء مجموعه
مقایسه تناسبات هندسی مسجد شاه و مربع زاینده ۲√
مراجع تناسبات هندسی در هنر صفوی
تناسبات آرمانی در مکاتب هنری پیش از صفوی
مقایسه با هنر مکاتب پیش از صفوی
شناخت تابع هندسی در فضای معماری
تابع‌نمایی؛ تابعی متعالی
حاصل سخن

دریافت تصویر روی جلد
منبع خبر: www.MemarNews.com

مطالب معمارنیوز را در کانال تلگرام معمارنیوز دنبال نمایید.

هرگونه استفاده از مطالب اختصاصی این سایت بدون کسب اجازه کتبی پیگرد قانونی دارد.