معرفی کتاب «میدان و شهر؛ سرگذشت میدان های توپخانه از تهران تا شیراز»
- سه شنبه, مرداد 15, 1398, 19:39
- اخبار معماری, کتب معماری
- ثبت نظر
اختصاصی، معمارنیوز- معرفی کتاب «میدان و شهر؛ سرگذشت میدان های توپخانه از تهران تا شیراز»
تألیف: دکتر علی اسدپور؛ دکترای معماری، گرایش منظر از دانشگاه علم و صنعت ایران، عضو هیئت علمی دانشگاه هنر شیراز
ناشر: انتشارات نیارش
تاریخ انتشار: ۱۳۹۷
تیراژ: ۱۰۰۰ نسخه
تعداد صفحات: ۲۲۴
قیمت: ۲۵/۰۰۰ تومان
• پیشگفتار:
تجربۀ میدان در شهر ایرانی بسیار گوناگون است و همواره انتظام فضایی شهر در تاریخ ایران متأثر از نظامهای دیوانی، نظامی و اقتصادی حاکم بر آن، به خلق گونهها و اَشکال متنوعی از میدانها انجامیده است. از میان همۀ گونههای شناخته شدۀ میدان، روایت میدانهایی به نام توپخانه در اندیشۀ شهر ایرانی بهمراتب غریبتر است. دریافت درست و تحلیل خردمندانۀ این روایت تنها بر پایۀ خوانش تاریخ اجتماعی- فرهنگی شهر شدنی است و ناگفتههای بیشماری از متن داستان شهر ایرانی در تجربۀ تاریخی آن هنوز هم باقی مانده است. دو گونۀ «میدان ارگ» و «میدان توپخانه» از جمله میدانهایی هستند که در بسیاری از شهرهای شاخص و مهم کشور از آنها نام و نشانی برجای است؛ باوجوداینکه شرح میدان توپخانه در شهر تهران مورد توجه پژوهشگران بوده ولی این دسته از میدانها در دیگر شهرهای ایران بهطور جدی مورد توجه نبودهاند. این نوشتار کوشیده است تا نگاهی جامع برای درک ماهیّت شهر، میدان و میدان توپخانه در تجربۀ شهر ایرانی فراهم آورد و این نگاه را مبنایی برای خوانش میدانهای تاریخی شیراز نماید. بازخوانی این تجربه در سیری تاریخی سامان یافته که از این میان دوران زندیان و قاجاریان اهمیّت ویژهای در این کتاب دارند.
معماری، شهرسازی و هنر زندیان و نقش آن در تاریخ ایران به سبب برهۀ تاریخی شکلگیری دولت کریمخان و کوتاهی زمامداری زندیان موضوع چندان پرداخته و شناختهشدهای نیست. دربارۀ پارهای از یادگارها برجسته این دوره در شیراز، اشارات فراوانی در کتابهای تاریخنگاری معماری ایران دیده میشود که همچون دیگر کتابهای تاریخ معماری بیشتر سبقۀ توصیفی دارند تا از جنبۀ تحلیلی و انتقادی با موضوع روبرو شده باشند. کمبود منابع پژوهشی در این زمینهها نیز خلأهایی را در درک درست تحولات معماری و شهرسازی کشور و همچنین شناخت شیوۀ رشد و تغییرات فضایی شهر شیراز درپیداشته است. شناخت جامعۀ دانشگاهی از فضاهای شهری این دوره در شیراز بهمراتب کمتر بوده و یکی از چالشهای علمی پیشروی، انتظام فضایی شهر پیرامون فضاهای باز شهری آن دوره یعنی «میدان توپخانه» و «میدان مشق» است. ایدۀ پرداختن به مجموعۀ زندیه در چارچوب پژوهشی ژرف و همهجانبه توسط نگارنده به کموبیش یک دهه پیش بازمیگردد. در آن هنگام اطلاعات فراوانی دربارۀ مجموعه بناهای کریمخانی در شیراز گردآوری شد امّا به دلایلی هرگز به نگارش درنیامد. گذر زمان و انتشار نوشتههایی پیرامون این مجموعه به دست دیگر پژوهشگران، ضرورت پرداختن به چنان نوشتهای را از میان برداشت امّا همین موضوع بازیابی طرح معماری و کندوکاو ساختار فضایی این دو میدان را پیش روی افکند. ساختار فضایی و منطق حاکم بر این دو میدان با دیگر تجارب موجود در شهرهای کشور تا حدی متفاوت بوده و فرضیههایی پیرامون چند و چون آن شکل یافته بود که همگی بر ابهام موجود میافزودند.
شیراز – دستکم بر پایه آنچه تاکنون میدانیم- در دورۀ صفویه دارای میدانی به نام «میدان شاه» بوده که در محلهای به همین نام قرار داشته است. از کیفیت آن نشانی در دست نیست و کوشش برای یافتن حدود و هندسه آن به سرانجام نرسیده است. دیگر میدان و تنها نمونۀ قابل دسترس از میدانهای شهری در شیراز، دو میدان توپخانه و مشق در دورۀ زندیان میباشند. هدف این کتاب که بر پایۀ پژوهشی مستقل تنظیم و تألیف شده، بازیابی این دو میدان است و امید میرود نتایج این جستار سهم شیراز را در ساخت میدانهای شهری تبیین و تثبیت نماید. از آنجا که درک درست ماهیّت این دو میدان بدون بازخوانیِ تحلیلی تجربۀ ارگ و انتظام فضایی شهر ایرانی شدنی نیست بخشی از پژوهش کنونی به شناخت موشکافانه این موضوع اختصاص یافته است. نگرش انتقادی حاکم بر نقش میدان و گونههای آن بویژه میدان توپخانه در ایرانِ دورۀ قاجار نیز بخش مهمی در کتاب را شامل میشود. ماحصل این دو بخش، تصویری کلی از سه گانه میدان، ارگ و شهر و دیالیکتیک یا تریالکتیک آنها فراهم میآورد که مبنایی برای شناخت و بازنمایی میدان توپخانه و مشق شیراز هستند. …
دکتر علی اسدپور، اردیبهشت ۱۳۹۷، شیراز
• مقدمه:
طرح موضوع:
میدانها در ساختار شهرهای تاریخی ایران یکی از مؤلفههای کلیدی شهر به شمار میآیند که سهم مهمی در انتظام فضایی و سامان اجتماعی شهرهای کهن کشور داشتهاند. هرچند میدان تنها فضای باز عمومی در شهر ایرانی نیست امّا به دلایل گوناگون از جمله علل حکومتی- نظامی و اقتصادی- اجتماعی، میدانها کانون توجه حاکمان و ساکنین شهرها بودهاند. اگرچه باید توجه داشت که مفهوم تاریخی میدان شهری در ایران با مابازای اروپایی آن بیکم و کاست یکسان نبوده و کارکرد و تناسبات هندسی- فضایی آن الزاماً همانند نمونۀ غربی نیست، امّا به همان اندازه در توسعۀ شهر مهم و در گسترش آن مؤثر بوده است. نگاهی کوتاه به تاریخ شهرهای کهن ایران گواه این موضوع است که میدان میتواند به نمادی از رشد شهری و اقتدار حکومتی بدل شود. بهطور کلی در شهر ایرانی، میدانها به دو دستۀ کلان تقسیمشدهاند؛ میدانهای مرکزی یا شاه و دیگری میدانچههای کوچک محلی. میدانهای نقشجهان در اصفهان، گنجعلیخان در کرمان و میدان خان در یزد از جمله میدانهای مرکزی شهر هستند که خوشبختانه آثاری از آنها برجای مانده است. امّا بسیاری دیگر همچون میدان کاشان یا سبزه میدان تهران از میان رفتهاند. علاوه بر میدانهای یاد شده، نمونههای دیگری از میدانها نیز در برخی شهرهای بزرگ کشور دیده میشوند که بیشتر جنبه نظامی- دیوانی داشتهاند. این دسته، میدانهایی هستند که به «توپخانه» و یا «مشق» شناخته میشوند. این میادین (بویژه میدانهای مشق)، معماریِ سادهتر و ابعاد بزرگتری نسبت به میدانهای دیگر داشتهاند تا بتوانند به الزامات کارکردی خود پاسخگو باشند.
شیراز از کهنترین شهرهای ایران است که در دورههای مختلف تاریخی مورد توجه دولتمردان بوده است. شیراز در دورۀ صفویه از شهرهای کلیدی و آباد ایران به شمار میرفت و در نوشتههای تاریخی موجود، از «میدان شاه» در این شهر یاد شده است؛ میدانی که هم اکنون از میان رفته و به افسانه پهلو زده است. در دورۀ زندیان نیز شیراز برای آخرین بار به عنوان مرکز قدرت سیاسی کشور، کانون تمرکز ثروت و اقدامات عمرانی میگردد. در این دوره است که دو میدان «توپخانه» و «مشق» به عنوان بخشی از برنامۀ عمرانی شهر در مجموعهای که هماکنون مجموعۀ زندیه خوانده میشود، احداث میگردند. با وجود همۀ این آثار و تجارب شهری، نقش شیراز در تاریخ ساخت میدانهای شهری ایران کمرنگ است. این نوشتار کوششی در جهت تبیین نقش این شهر در سابقۀ خلق فضاهای باز شهری است. در این پژوهش تلاش گردیده طرح میدانهای توپخانه و مشق شیراز مبتنی بر اسناد تاریخی، بازیابی شوند. بدینترتیب امید میرود که نقش شیراز در تاریخ ساخت فضاهای باز شهری شناخته گردیده و جایگاه آن ارتقاء یابد.
دلایل انتخاب موضوع:
مجموعۀ زندیه شامل تنوعی از بناهای حکومتی، دیوانی، مذهبی، اقتصادی و خدماتی است. این مجموعه ساختار پیچیده و کمتر شناخته شدهای دارد. هماکنون ابهامات فراوانی دربارۀ شیوۀ ساماندهی کالبدی و سازمان فضایی آن نزد متخصصان دیده میشود. بخش مهمی از ابهامات به سبب از میان رفتن دو میدان توپخانه و مشق است. این دو میدان به لحاظ هندسی نقش برجستهای در ساماندهی روابط فضایی مجموعۀ زندیه داشتهاند که با تخریب آنها عملاً رشته اتصال مجموعه گسسته شده است. تلاشهای زیادی در دو دهۀ اخیر برای ساماندهی این مجموعه از سوی نهادهای شهری صورت پذیرفته؛ برخی بناهای ارزشمند از میان برداشته شده و تغییراتی در نحوۀ دسترسی به بناهای موجود ایجاد گردیده است. امّا هیچیک نتوانسته این چالش را برطرف سازد. به لحاظ تاریخی، این دو میدان در اوایل دورۀ پهلوی اول در جریان اقدامات نوسازی شهری مبتنی بر دیدگاه شبه مدرنیستی آن زمان از میان رفتند. مشکل دیگر، ضعف اطلاعات و اسناد معتبر است. اطلاعات نوشتاری و مکتوب راجع به معماری این میادین اندک هستند. عکسهای تاریخی به زاویههای خاصی محدود شدهاند و خاطرۀ جمعی مردم بومی به سبب فاصلۀ زمانی طولانی از تاریخ تخریب میدانها، عملاً غیر قابل دسترس هستند. از سوی دیگر فقدان اقدامات باستانشناسی کافی و دخل و تصرف کالبدی فراوان در محدودۀ میدانها، هرگونه سند پیمایشی مستدل را نیز محو نموده و یا از دسترس خارج کرده است. همۀ این موارد بخشی از چالشهای این تحقیق بوده که حرکت رو به جلو آن را در مراحلی کند نموده و یا در پارهای دیگر متوقف کرده است. فایق آمدن بر این مشکلات، یافتن فرضیهها، رد و یا تأیید آن ها زمان زیادی را به خود اختصاص داده است. همۀ آنچه بیان شد، اهمیّت تاریخی و علمی موضوع را آشکار میسازد.
هدف از مطالعه و نتایج مورد انتظار:
بخش نخست کتاب به ماهیّت شهر ایرانی، نقش نظام دیوانی- اداری و جایگاه ارگ و میدانهای توپخانه در ساختار شهر میپردازد. بخش دوم نیز به میدان توپخانه و مشق شیراز اختصاص داشته و تصویری از نگاه کریمخان به مجموعه بناهای نوبنیاد خود دارد. این بخش فرضیههای مطرح پیشین را با تردید جدی مواجه نموده و بر پایۀ اطلاعات تصویری و تحلیلی، فرضیه تازهای طرح میسازد که در جای خود بدان پرداخته خواهد شد. در این میان برخی از مهمترین اهداف و نتایج مورد انتظار به شرح زیر هستند:
بازخوانی ماهیّت شهر ایرانی و نقش ارگ در انتظام فضایی شهر؛
بازشناسی تجربۀ تاریخی میدانهای ارگ و توپخانه در شهرهای گوناگون ایران؛
بازیابی شکل، کالبد، هندسه و روابط فضایی میدانهای توپخانه و مشق شیراز در دورههای مختلف از نخستین مراحل شکلگیری در دورۀ زندیان تا نابودی آن ها در دورۀ پهلوی اول؛
بررسی، نقد و تحلیل فرضیههای موجود راجع به طرح میدانهای یاد شده و الگوهای معماری و کالبدی آنها؛
شناخت زندگی اجتماعی و حیات حکومتی میدانها مبتنی بر تأثیر آنها بر میدان به مثابه ظرف تحولات شهری؛
تحلیل ساختار منظرین میدانهای توپخانه و مشق شیراز و سیمای بصری آنها؛
منابع و مستندات پژوهش:
عمدهترین منبع تاریخی موجود در خصوص کیفیات بصری میدان توپخانه و مشق، عکسهای تاریخی هستند. بخش مهمی از این تصاویر متعلق به آرشیوهای شخصیاند که خوشبختانه مهمترین تصاویر موجود از این دو میدان منتشر شدهاست. با این حال میتوان حدث زد که برخی از اطلاعات ناب و بکر هنوز در آرشیوهای خصوصی مکنون باشد. کتابها، متون و سفرنامههای تاریخی نیز منبع مهم و شاخص دیگر این نوشتار هستند. اطلاعات موجود در این منابع نیز در برخی موارد کلی بوده و فاقد جزئیات کافی برای چنین پژوهشی بشمار میروند. تنها نقشۀ تاریخی موجود از شهر نیز که به زمان قاجار باز میگردد، سند قابل توجه دیگری است که در جای خود منشاء بسیاری تردیدها و همچنین فرضیههای این پژوهش بوده است. بازدیدها و برداشتهای میدانی بیشتر برای بررسی فرضیهها، تطابق جهت و زاویه تصاویر، برداشت پارهای اندازههای موجود برای انطباق تصاویر با مقیاس واقعی انجام شده است.
نحوۀ ارائه مطالب:
مطالب کتاب در دو بخش و هفت فصل تنظیم شدهاند که در پی هم خواهند آمد. بخش اول به تجربۀ میدان در شهر ایرانی میپردازد و دو فصل دارد. فصل نخست کتاب، شهر، میدان و ارگ نام دارد و در آن تصویری از ساخت اجتماعی و کالبدی شهر و نسبت آن با ارگ و میدان ارائه شده است. در همین فصل گونههای میدان در شهر ایرانی معرفی شده و نقش و کارکرد آن بازشناسی میشود. فصل دوم از همین بخش تجربۀ میدان را در شهر ایرانی روزگار قاجار مد نظر دارد. به همین سبب مجموعهای از شهرها در پهنههای گوناگون جغرافیایی کشور انتخاب شده و میدانهای تاریخی آنها در نقشههای تاریخی موجود از دورۀ قاجار تحلیل شده است. توپ، توپخانه و نقش آن دیگر موضوع کلیدی این فصل است. پایان همین فصل به عناصر اصلی در تعریف میدان توپخانه در شهرهای این روزگار اختصاص دارد.
بخش دوم کتاب به طور خاص به میدانهای توپخانه و مشق شیراز میپردازد و شامل پنج فصل است. نخستین فصل این بخش که فصل سوم کتاب است، ساختار شهر شیراز و میدانهای تاریخی آن را معرفی مینماید. در این فصل گسترش شهر از نخستین نطفههای آن تا انتهای روزگار قاجار بررسی شده است. همچنین به شرایط حکومتی و اجتماعی شهر در دوران افشاریان و زندیان به عنوان پیش زمینههای لازم برای شناخت نقش این دو میدان اشاره شده است. در این بخش ویژگیهای معماری و شهرسازی دورۀ زندیه نیز مورد بررسی قرار گرفتهاند. همچنین ساختار شهر شیراز، محورها و دورههای توسعۀ آن و میدانها و محوطههای تاریخی شناخته شده و مرتبط با موضوع معرفی شدهاند. فصل چهارم، شکلگیری میدان ارگ و استطبل را در دورۀ زندیان معرفی میکند و دو فصل بعدی نیز به ترتیب به تحول و تغییر میدان ارگ به توپخانه و تبدیل میدان استطبل به مشق در روزگار قاجار و نابودی و فروپاشی آن در دوران پهلوی اختصاص دارد. دورهبندی تحولات میدانها (زندیه، قاجاریه و پهلوی) به ترتیب از مباحث تاریخی و منابع مکتوب آغاز شده و سپس تصاویر و عکسهای تاریخی موجود مورد خوانش و تحلیل قرار میگیرند. پس از این دو مرحله، موارد زیر برای بازیابی طرح هر میدان ارائه شده است:
ساختار میادین و ارتباطات فضایی آنها (شامل کالبد میدانها و عملکردهای گرداگرد آنها، ساختار میدانها و ارتباطات فضایی آنها، ارزش فضایی میدانها و معیارهای طراحی و ویژگیهای منظرین آنها)؛
زندگی میدانها و رویدادهای تاریخی آنها (شامل رخدادهای حکومتی- نظامی، جزائی و مذهبی- آیینی)؛
آخرین بخش کتاب، نتیجهگیری آن است که ضمن ارائه طرح اولیه میدان ارگ و استطبل در دوران زندیان، بازنمایی سهبعدی میدان ارگ را نیز در خود دارد. در این بخش تحولات این دو میدان در دوران قاجار و پهلوی به طور مختصر یادآوری شده و ماهیّت میدانها و نقش و کارکرد واقعی آنها نیز متناسب با شرایط اجتماعی، ویژگیهای کالبدی و ساختاری شهر شیراز و همچنین اوضاع و احوال حکومتی آن دوران تشریح شده است.
• فهرست مطالب کتاب:
پیشگفتار
مقدمه
• بخش اول: تجربۀ میدان در شهر ایرانی
فصل نخست: شهر، میدان و ارگ
۱-۱. مفهوم شهر و عناصر معنی بخش به آن
۱-۲. ساخت فضایی- هندسی شهر ایرانی
۱-۳. نقش ارگ در ساختار شهر ایرانی
۱-۴. ماهیّت فضاهای همگانی در شهر ایرانی
۱-۴-۱. گونههای فضاهای باز همگانی در شهر ایرانی
۱-۴-۲. میدان
۱-۴-۳. گونهشناسی میدان در شهر ایرانی
۱-۵. جمعبندی
فصل دوم: تجربۀ میدان و توپ در شهر ایرانی
۲-۱. میدان و شهر ایرانی
۲-۱-۱. تبریز
۲-۱-۲. تهران
۲-۱-۳. اصفهان
۲-۱-۴. یزد
۲-۱-۵. سنندج
۲-۱-۶. کرمانشاه
۲-۱-۷. دزفول
۲-۲. تاریخچۀ میدان توپخانه در دورۀ قاجار
۲-۲-۱. توپ و توپچی در شهر
۲-۲-۲. میدان توپخانه و مشق
۲-۲-۳. میدان توپخانه تبریز
۲-۲-۴. میدان توپخانه کرمانشاه
۲-۲-۵. میدان توپخانه در سایر شهرهای ایران
۲-۳. عناصر اصلی در تعریف میدان توپخانه در شهر
۲-۴. جمعبندی
• بخش دوم: میدان توپخانه و مشق شیراز
فصل سوم: ساختار شهر و میدانهای تاریخی شیراز
۳-۱. شالودههای شهر و مناسبات قدرت از افشاریان تا زندیان
۳-۲. شرایط حکومتی- اجتماعی شیراز در سده ۱۲ و ۱۳ هجری
۳-۳. محورهای توسعه شهر و میدانهای تاریخی آن
۳-۴. پایههای نگرش زندیان به هنر، معماری و شهرسازی
۳-۵. ساختار شهر و شالودههای معماری و شهرسازی زندیان در شیراز
۳-۶. محوطۀ تاریخی میدان توپخانه و مشق
۳-۷. دورههای تحول در میدان توپخانه و مشق
۳-۸. جمع بندی
فصل چهارم: شکلگیری میدان ارگ و اسطبل شیراز (زندیان)
۴-۱. میدان ارگ و اسطبل در نوشتههای تاریخی
۴-۲. نخستین کوشش برای بازیابی طرح میدان ارگ و اسطبل
۴-۳. ساختار میدانها و ارزشهای فضایی آن در دورۀ زندیان
۴-۳-۱. کالبد میدانها و کارکردهای گرداگرد آن
۴-۳-۲. ساختار میدانها و ارتباطات فضایی آن
۴-۳-۳. ارزشهای فضایی میدانها و معیارهای طراحی آن
۴-۴. برخی ابهامات در طرح پیشنهادی میدانها
۴-۵. جمعبندی
فصل پنجم: دگرگونی و تحول؛ از میدان ارگ و اسطبل به میدان توپخانه و مشق (قاجاریان)
۵-۱. باارزشترین و تنها نقشۀ تاریخی شیراز در روزگار قاجاریان
۵-۱-۱. نقشۀ سپاه روس از میدانها و کیفیت فضایی – هندسی آنها
۵-۲. میدان توپخانه و مشق در برخی نوشتههای تاریخی
۵-۳. عکسها و تصاویر تاریخی میدان توپخانه
۵-۴. عکسها و تصاویر تاریخی میدان مشق
۵-۵. ساختار میادین و ارزشهای فضایی آن در دورۀ قاجاریه
۵-۵-۱. کالبد میدانها و عملکردهای گرداگرد آن
۵-۵-۲. ساختار میدانها و ارتباطات فضایی آن
۵-۵-۳. ارزشهای فضایی میدانها و معیارهای طراحی آن
۳-۵-۴. ویژگیهای منظرین میدانها
۵-۶. زندگی میدانها و رویدادهای تاریخی آن
۵-۶-۱. رویدادهای حکومتی و نظامی
۵-۶-۲. رخدادهای جزائی
۵-۶-۳. مراسم مذهبی و آیینی
۵-۷. جمعبندی
فصل ششم: انحطاط و نابودی میدان توپخانه و مشق شیراز (پهلوی)۶
-۱. میدان توپخانه و مشق در دورۀ پهلوی اول (۱۳۲۰- ۱۳۰۴ هـ. ش)
۶-۲. محوطۀ توپخانه و مشق در دورۀ پهلوی دوم (۱۳۵۷- ۱۳۲۰ هـ. ش)
۶-۳. جمعبندی
فصل هفتم: نتیجهگیری
دریافت تصویر روی جلد
منبع خبر: www.MemarNews.com
مطالب معمارنیوز را در کانال تلگرام معمارنیوز دنبال نمایید.
هرگونه استفاده از مطالب اختصاصی این سایت بدون کسب اجازه کتبی پیگرد قانونی دارد.
Follow Memarnews
share Memarnews content