انتشار کتاب «اتمسفر ساختمان؛ فرم و بی فرمی»

اختصاصی، معمارنیوز – انتشار کتاب «اتمسفر ساختمان؛ فرم و بی فرمی»

نویسنده: یوهانی پالاسما، پیتر زومتور، گرنوت بومه
مترجم: مرتضی نیک‌فطرت، احسان بیطرف
ناشر: انتشارات کتاب فکرنو
تاریخ انتشار: ۱۳۹۹
شمارگان: ۱۰۰۰ نسخه
تعداد صفحات: ۱۳۶
قیمت: ۲۵/۰۰۰ تومان

مقدمه مترجمان:
صمیمیت یک تجربه معمارانه به توانایی معماری در توجه همزمان به ذهن و بدن بستگی دارد. توجه به ویژگی‌های یک فضای مبتنی بر استلزامات حسی، فرد را قادر به کسب تجربه رضایت‌بخش‌تری خواهد نمود. تمرکز بر رویکرد پدیدارشناسانه بر این اصل استوار است که معماری چگونه می‌تواند ذهن را از تجربیات معنادار آگاه کند. پدیدارشناسی، امکان بهبود دیدگاه‌ها و نگرش‌های معماران را فراهم می‌آورد و افقی جدید فراروی آن‌ها باز می‌کند. توجه به حواس در حالی که تمرکز بیشتر معماران بر حس بینایی متمرکز شده است می‌تواند فضا را برای کاربر معنادارتر نماید. با توجه به آنکه در پدیدارشناسی محیطِ ساخته‌شده، دریافت داده‌های حسی و تبدیل آن‌ها در فرایندهای پردازش ذهنی و بازنمایی و تداعی به معانی، مهم‌ترین نقش را ایفا می‌کند، پرداختن به ادراک محیط و احساس آن اهمیت پیدا می‌کند. بدن از طریق ادراک حسی با جهان در ارتباط است. این جهان جایی است که در آن انسان به طریق خاصی سکنی می‌گزیند و آن را درک می‌کند و از طریق آن با دیگران در ارتباط هستیم.

مبحث اتمسفر در معماری و هنر با تأکید بر توجه به ادراک چند حسی به عنوان یک راهکار مناسب در همزیستی عاطفی انسان در تعامل با مکان، مقوله قابل توجهی در هنر معاصر به شمار می‌آید که می‌توان آن را یک گفتمان زیبایی‌شناختی نوین که مبتنی بر شناخت حسی است، دانست. اتمسفرها کیفیاتی واسطه‌ای هستند که بدون تماس مستقیم بین کاربر و شیء، در نخستین مواجهه به‌گونه‌ای بلاواسطه در چیزها شکل می‌گیرند. کیفیت در معماری در ارتباط با اتمسفر است؛ یعنی هنگامی که محیط فضایی، تجربیات حسی را درگیر و برانگیخته می‌کند. همان‌طور که پالاسما بیان می‌کند که شخصیت یک فضا یا مکان، صرفاً مرتبط با کیفیات بصری، آن طوری که معمولاً در نظرگرفته می‌شود نیست. قضاوت نسبت به ویژگی‌های محیطی، دارای ترکیب بسیار پیچیده‌ای از مجموعه عواملی است که به صورت آنی و لحظه‌ای و به صورت ترکیبی متشکل از اتمسفر، احساس و محیط فهمیده می‌شود. قدرت معماری در توانایی آن برای تقویتِ تجربه واقعی و ابعاد تخیلی آن است تا از دل این احساس تقویت‌شده برخیزد و تجربه‌ای ژرف از فضا و زمان را حادث شود. اتمسفرها در واقع آشکارگی ویژه‌ای از حضور مشترک سوژه و ابژه است. موضوع کلیدی، ایجاد فضاهایی با حضور جسمانی است و معرفی اصطلاح اتمسفر به این بازتعریف هنر معماری غنا بخشیده است: معماری شامل آفرینش و طراحی فضاهایی مبتنی بر حضور جسمانی است.

کتاب «اتمسفر ساختمان، فرم و بی فرمی» جلد دوم از مجموعه اتمسفرولوژی است که شامل مجموعه مقالاتی است که در شماره ۹۱ ژورنال معماری Oase در سال ۲۰۱۳ به چاپ رسیده است که شامل مطالب و مصاحبه‌هایی از گرنوت بومه، فیلسوف آلمانی و نظریه‌پرداز در حوزه زیبایی‌شناختی اتمسفر، یوهانی پالاسما و پیتر زومتور می‌باشد و در قالب مطالب و مصاحبه‌هایی به جستجوی راهکارهای تأثیر اتمسفر بر آثار نظری و عملی دو معمار نامبرده می‌پردازد و در انتها نمونه‌های ساخته‌شده با رویکرد معماری اتمسفری را مطرح می‌کند. در مقدمه نویسندگان کتاب، توضیحات مفصل‌تری در خصوص جلد دوم، قابل مشاهده است.
مرتضی نیک فطرت، احسان بیطرف

مقدمه نویسنده:
(کلاسک هاویک، هانس تریدز، گاس تیلنز)

پیتر زومتور: هنگامی‌که از کیفیت معماری صحبت می‌کنیم، منظورمان چیست؟ این سؤالی است که پاسخ دادن به آن برای من چندان دشوار نیست. کیفیت در معماری… هنگامی است که ساختمان من را وادار به حرکت می‌کند. چه چیزی مرا تحت تأثیر قرار می‌دهد؟ چگونه می‌توانم این تأثیر را در کارهای خودم وارد کنم؟ چگونه افراد  چنین حضور طبیعی و زیبایی را در طراحی به کار می‌برند که در هرلحظه من را به حرکت وامی‌دارد. واژه‌ای که می‌توان به کاربرد، اتمسفر است.

نکتهٔ قابل‌توجه این است که برخلاف هنر موسیقی در معماری چندان به مفهوم اتمسفر پرداخته نشده است. می‌توان گفت اتمسفر تجربهٔ اولیه و آنی فرد از فضا است. به همین دلیل، همانند آنچه پیتر زومتور بیان کرد، می‌توان از این مفهوم برای توضیح کیفیت معماری استفاده نمود. نظریه‌پرداز معماری مارک ویگلی در شمارهٔ ۱۹۹۸ مجلهٔ معماری دایدالوس در مطلبی راجع به (ساختِ اتمسفر) به موضوع عدم توجه به اتمسفر در این حرفه پرداخته است. وی ادعا می‌کند که بحث اتمسفر در معماری با نوعی ابهام همراه است. به‌هرحال، اتمسفر چیزی شخصی، مبهم، ناپایدار است که واردکردن آن در متن یا طراحی، دشوار و تعریف و تحلیل آن ناممکن می‌باشد. به گفتهٔ ویگلی، اتمسفر دقیقاً همان موضوع غیر قابل ‌تحلیل است. اگرچه احتمالاً می‌توان اتمسفر را ذاتِ معماری به شمار آورد، اما نمی‌توان آن را به‌سادگی تعریف کرد، چه این‌که بخواهد منجر به ساخت و کنترل آن شود. امروزه، پس از دو دهه از انتشار این شمارهٔ تأثیرگذار از دایدالوس، این موضوع همچنان اهمیت خود را از دست نداده است؛ برعکس، پس از یک دوره حاکمیت مطلق برنامه، داده  و تصویر، اکنون شاهد جستجوی مجدد اتمسفر در پراکتیس (حوزه‌های عملی) معماری معاصر هستیم.

در واقع همان‌گونه که ویگلی بیان کرده است، ما دریافتیم که چنین سؤالاتی پاسخ‌های ساده ندارند. با وجود این، همانند گفتهٔ شاعر آرژانتینی خورخه لوییس بورخس دربارهٔ شعر که می‌گوید نمی‌توان آن را تعریف کرد، اما می‌توان شناخت، در واقع تنها زمانی می‌توان شعر را شناخت که قادر به تعریفش نباشیم. اتمسفر نیز پدیده‌ای است که اگرچه تعریف آن دشوار است اما حداقل می‌توان آن را به‌صورت شهودی تشخیص داد. استفاده از شهود ذاتاً به این معنا است که اتمسفر بخشی از چیزی است که با عنوان یک حس مشترک شناخته می‌شود: دانش و تجربه‌ای که در دل جامعه‌ای نسبتاً بزرگ جای گرفته است و دارای قابلیت به اشتراک‌گذاری و تبادل می‌باشد. اتمسفر، پیوند معماری با چیزی بیش از کاربردهای روزمرهٔ آن و فراتر از مسیر مستقل معماری، تجهیزات فنی و رویکردهای برنامه‌ریزی‌شدهٔ آن است. به همین دلیل است که اتمسفر می‌تواند پلی بین افراد عادی و افراد حرفه‌ای باشد، زیرا هر دو را تحت تأثیر قرار می‌دهد. علاوه بر این، اتمسفر تجربه‌ای ماندگار از فضا و مکان به بیننده عرضه می‌کند.

ما در این کتاب قصد داریم سؤالاتی نظیر: اتمسفر چگونه در معماری نمود می‌یابد؟ و معماری چگونه می‌تواند اتمسفر را ایجاد کند؟ را مطرح کنیم. از آنجا که این سؤالات را نمی‌توان تنها به شکل عقلانی پاسخ داد، ما احساس کردیم که بهترین راه آماده شدن برای این گفت‌وشنود بررسی ارتباط شهودی خود با اتمسفر از طریق جمع‌آوری خاطرات و تجربیاتمان در قالب تصاویر و کلمات است. ما کار جمع‌آوری، پرسه زدن و مطالعه را شروع کردیم. به ‌تدریج طرح کلی موضوع در قالب کلمات و تصاویر شکل گرفت و مسائل به آهستگی روشن شد. مکان‌های قدیمی مورد بازدید قرار گرفتند؛ صحنه‌هایی نظیر انعکاس آب، یک درخت، پشته‌ای از سنگ‌ها و بانویی با لباس گل‌دار به چشم می‌خورند. خاطرهٔ حرکت در میان ماسه‌ها، چینش صندلی‌ها در یک مکان تاریک یا یک پرده به ذهن می‌آید. خانه‌ای بتنی که توسط معمار بلژیکی ژولین لمپنز طراحی‌شده است و در میان درختان پنهان‌شده است و نور فیلتر شده توسط درختان در چشم‌انداز داخلی دیده می‌شود. این تصاویر چه شهودی را برای ما آشکار می‌سازند؟ در این تصاویر بر مصالح، بافت و قابلیت حس لامسه و هم‌چنین نور، سایه و کهن‌وارگی تأکید شده است. یا به‌عبارت‌دیگر تصاویر، تجربیاتی را نشان می‌دهند که ادراکات حسی را برمی‌انگیزند و ذهن را تحریک می‌کنند. تحقیقات شخصی ما پیوند ناگسستنی بین اتمسفر و تجربهٔ فضایی و کیفیت معماری را بررسی می‌کند. آغاز گفت‌وگوی ما با دو تن از پیشگامان این حوزه، یوهانی پالاسما و پیتر زومتور بود.

پیتر زومتور و یوهانی پالاسما هر دو اتمسفر را مضمون اصلی معماری می‌دانند. معمار فنلاندی یوهانی پالاسما ادعا می‌کند که تجربهٔ اتمسفر می‌تواند با مفهوم کیفیت فضایی در ارتباط باشد: «برخلاف تصور معمول، کیفیت فضا یا مکان تنها یک کیفیت ادراکی بصری نیست. قضاوت دربارهٔ هویت محیطی، یک ترکیب چند حسی پیچیده از عوامل بی‌شماری است؛ عواملی که به‌صورت آنی و ترکیبی و در قالب کلی اتمسفر، احساس، حالت یا محیط دریافت می‌شوند.» اتمسفر برای معمار سوئیسی، پیتر زومتور، نیز جایگاه مهمی دارد. وی در کتاب اتمسفرها (۱۹۹۶) مجموعه‌ای از موضوعاتی که در دست‌یابی به اتمسفرهای معمارانه در کارهای وی نقش داشته‌اند را معرفی کرده است. «هماهنگی مصالح»، «دمای محیط»، «سطوح صمیمیت» و «معماری به‌مثابه محیط» برخی از این موضوعات هستند. هر یک از این دو معمار به نحوی متفاوت به موضوع اتمسفر پرداخته‌اند: پالاسما به شکل کاملاً نظری به ارتباط بین اتمسفر و سایر جنبه‌های حیاتی تجربهٔ معماری پرداخته است. درحالی‌که زومتور مستقیماً از اتمسفر به‌عنوان یک اصل راهنمای حرفهٔ معماری استفاده می‌کند. در فصول آتی مصاحبه با پیتر زومتور و یوهانی پالاسما درباره اتمسفر ساختمان درج‌شده است.

در ملاقات با یوهانی پالاسما که اواسط تابستان ۲۰۱۳ و در دفتر وی در هلسینکی در فنلاند صورت گرفت، ما در رابطه با نحوه ساخت اتمسفر در زمینه‌هایی نظیر نقاشی، ادبیات و موسیقی در کنار زمینه‌های حرفه‌ای بحث کردیم که بنا بر دیدگاه او تا حد زیادی این موضوع، ذات رشته معماری را روشن می‌سازد. در رابطه با نقش معمار، پالاسما معتقد است که برای ایجاد حساسیت به اتمسفر در معمار به‌نوعی تعادل بین سادگی و تجربه نیاز است. همان‌گونه که وی در حین مصاحبه اظهار داشت این ویژگی می‌تواند همان حس ششم باشد. در هر حال، پالاسما ادعا می‌کند که اتمسفر مستقیماً و به‌صورت یک موجودیت واحد که همهٔ حس‌ها را به‌طور هم‌زمان درگیر می‌کند، تجربه می‌شود؛ بنابراین تجربهٔ کیفیت اتمسفری در معماری بنا بر تعریف تجربه‌ای بدنمند است. با وجود این، از آنجا که معماری یک سوژه کاربردی است، اتمسفر به‌ هیچ‌ وجه نمی‌تواند امری فردی باشد. به ‌علاوه پالاسما به این نکته اشاره می‌کند که رابطه همدلانه معمار با کاربران، کارفرمایان و سایر افراد درگیر با معماری، فارغ از این‌که چقدر ناشناس یا گمنام باشند، امری حیاتی می‌باشد. به همین دلیل، وی همدردی را در کنار تجسد (بدنمندی) به‌عنوان مهارت‌های موردنیاز معماران برای ایجاد اتمسفر در نظر گرفته است. علاوه بر این مصاحبه، پالاسما تجربیات حضور چندماههٔ خود (۲۰۱۳-۲۰۱۲) در استودیوی تالیسین وست فرانک لوید رایت واقع در آریزونا را نیز با ما در میان گذاشته است. وی بر روی کیفیات اتمسفری آثار فرانک لوید رایت تأمل کرده و از واژهٔ ارکستراسیون به‌منظور «تأکید بر شیوهٔ شهودی انضمامی (ترکیبی) از تشابه و تضاد در یک موجودیت واحد و یکپارچه اما پویا» استفاده کرده است؛ درست همانند کنترپوان در موسیقی.

در زمستان ۲۰۱۳ ما با زومتور در آتلیهٔ وی واقع در دهکدهٔ کوهستانی هالدنشتاین در سوئیس ملاقات کردیم. ما با دنبال کردن کارهای روزانهٔ زومتور طی یک روز حضور در دفتر وی، شاهد روال کار آتلیه او بودیم. ما برای بازدید از دفتر کار زومتور به وی ملحق شدیم و به همراه زومتور و تیمش در بحث بر سر ماکت‌ها و طراحی‌های مربوط به چندین پروژهٔ کوچک شرکت کردیم. ماحصل مشاهدات ما در دفتر زومتور نشان‌دهنده این موضوع بود که موضوعاتی نظیر چشم‌انداز، کاراکتر، مادیت و دنیای واقعی بر ایجاد اتمسفر در پروژه‌های وی تأثیر می‌گذارند. واضح است که بحث دربارهٔ این موضوعات، صرفاً با رویکرد مفهومی نبوده است. بلکه این مباحث در دل نحوهٔ ساخت مطرح‌ شده‌اند. ماکت‌ها نقشی برجسته در فرآیند ساخت دارند. بازدید از هالدنشتاین به‌صورت داستانی روایت‌شده است و به خوانندگان مطالب، یک حسِ نزدیک و مشارکتی از نحوهٔ ساخت اتمسفر در دفتر زومتور ارائه می‌دهد. در ادامه، در فصل‌های آتی به استفاده از ماکت به‌عنوان اصل راهنمای طراحی زومتور به‌صورت جداگانه پرداخته‌شده است.

اگرچه گفت‌وگوهای ما با زومتور و پالاسما راهبردهای این مسئله را مشخص و هر دو دیدگاه نظری (پالاسما) و عملی (زومتور) را ارائه نموده است، اما این موضوع به کنکاش نظری بیش‌تری در رابطه با تعریف اتمسفر بر اساس تعامل پویای بین جنبه‌های عینی معماری و ادراک ذهنی آن‌ها نیاز دارد. به‌ منظور دست‌یابی به این هدف، در این کتاب، فیلسوف آلمانی، گرنوت بومه، به‌عنوان فرد سوم در این گفت‌وگوها وارد شده است.

بومه در آن شمارهٔ یادشده از دایدالوس ادعا می‌کند که اتمسفر می‌تواند پیوند دهنده بیان فردی و احساسی از فضا باشد، اما این پیوستگی از طریق ترکیب هدفمند مصالح، تناسبات فضایی، کهن‌وارگی مصالح، ارتباطات بین مصالح و ارتباطات بین مکان و سایر ساختمان‌ها، ریتم‌ها، نور و غیره بازتولید شده است. بومه این‌گونه ادامه می‌دهد: «اتمسفرها، تجلّی خاصی از حضور هم‌زمان سوژه و ابژه است». نحوهٔ تجربهٔ اتمسفر توسط افراد، با توجه به جنبه‌های متعدد و در نتیجه نه‌ چندان قابل ‌تعریف تعیین می‌شود؛ اما نتیجه‌ای که می‌توان گرفت این است که اتمسفر در وهلهٔ اول تجربه‌ای کامل است، نه صرفاً انباشت ابعاد تشکیل‌ دهنده آن. به ‌منظور ایجاد فضای لازم برای تأمل نظری عمیق بر روی فضا در این کتاب، مطلبی از کتاب مهم گرنوت بومه با عنوان معماری و اتمسفر  در نظر گرفته‌ شده است. این مقاله که مقدمه‌ای بر مصاحبه‌های پالاسما و زومتور است، پیشگفتاری نظری در رابطه با این مسئله ارائه کرده و بنیانی را ایجاد می‌کند که می‌توان تعریف اتمسفر بر اساس تعامل پویای بین جنبه‌های عینی معماری و ادراک ذهنی آن‌ها را از آن استخراج نمود. به‌علاوه، بومه با دنبال کردن فعالیت‌های زومتور و پالاسما در مقاله‌ای جداگانه به مفهوم فضا در کارهای این دو شخصیت پرداخته است.

پس از انجام این بررسی‌های شهودی، نظری و فکری، در ادامه، کتاب به پتانسیل عملیاتی مفهوم اتمسفر باز می‌گردد و مطابق نقل‌قول فوق از زومتور، «چگونه می‌توانم آن (اتمسفر) را در کار خود وارد کنم؟»، به مسئلهٔ طراحی می‌ پردازد.

برای ما سؤال است که چگونه علاقه به مفهومی دشوار همچون اتمسفر می‌تواند به رویهٔ کاملاً عملی ساختمان ‌سازی وارد شود. جستجو به دنبال اتمسفر چگونه در فرآیند طراحی و در ارتباط با مفاهیم مواد، هنر و جزئیات وارد می‌شود؟ به‌طور خاص، آیا ساخت اتمسفر واقعاً امکان‌پذیر است؟ به همین دلیل در این کتاب تعدادی از پروژه‌های معماری را مطرح می‌کند: دو کلیسا در هلسینکی و برلین، یک بلوک مسکن اجتماعی در آمستردام و مکانی عمومی در خنت در بلژیک. این پروژه‌ها که به دلیل خاص بودن جنس مصالح یا برنامه انتخاب ‌شده‌اند، از دو دیدگاه بررسی و معرفی ‌شده‌اند: یک هنرمند تجربهٔ فضایی خود را بازتاب می‌دهد و هم‌زمان یک معمار در موضوع اتمسفر و طراحی همین پروژه باز اندیشی می‌کند.

پالاسما از واژهٔ ارکستراسیون برای توضیح روش شهودی به ‌کار رفته توسط فرانک لوید رایت برای ادغام بخش‌های مختلف استفاده کرده است که مشابه قیاس با موسیقی در رابطه با کلیسای میرماکیِ هلسینکی ساختهٔ معمار فنلاندی جوها لیوسیکا در دههٔ ۱۹۸۰ است. در این کلیسا، اتمسفر، سبک، موزون و شکننده است؛ اتمسفری که کاملاً با اتمسفر استوار و سنگین مشاهده ‌شده در ساختمان‌های زومتور متفاوت است. کلیسای برلین که توسط ورنر داتمن طراحی‌شده است ساختمان دیگری است که در این کتاب معرفی ‌شده است. ویژگی مشخصهٔ این فضا حضور قوی مصالح است که در کارهای زومتور نیز مشاهده می‌شود. اگر بتوان در ساختمان‌های واقع در چشم‌اندازهای قدرتمند (برای مثال تالیسین وست) یا در ساختمان‌های مقدس به کیفیات اتمسفری دست‌ یافت، آیا تلاش برای ساخت اتمسفر در پروژه‌های متداول‌تر مانند مسکن اجتماعی که بودجه‌ای محدود دارد و چشم‌انداز یا بافت شهری نیز چیز زیادی برای عرضه ندارد، شانسی برای موفقیت دارد؟ گاس تیلنز، یک بلوک مسکن اجتماعی در حومهٔ آمستردام انجام داده بود و هانس تریدز آستانهٔ بین بخش‌های خصوصی و عمومی، به‌ویژه فضای ورودی مشترک ساختمان را کلید اتمسفر این پروژه می‌داند. در واقع به‌ کارگیری عناصر اولیهٔ معماری که یوهانی پالاسما در مصاحبهٔ خود به آن‌ها اشاره‌ کرده بود در بخش ورودی، امکان تجربهٔ اتمسفر را ایجاد کرده است.

و نهایتاً، کریستف ون جروی، معمار و داستان‌نویس، به مسئلهٔ امکان وجود اتمسفر خارج از خانه‌های خصوصی می‌پردازد. وی اتمسفر را به ‌صورت ارتباط بین ساختمان و انسان تعریف می‌کند. مرکز خرید شهرِ خنت در بلژیک که به ‌تازگی ساخته ‌شده است، توسط شرکت معماری رابرت دیم و ماریژوزه وان هی طراحی‌ شده است. این مرکز خرید، ساختمانی عمومی است که چنین رابطه‌ای را دامن می‌زند. این پروژه دربردارنده رابطهٔ پیچیده‌ای بین انسان و معماری برقرار است؛ رابطه‌ای که هم‌زمان هم متفکرانه و هم بدنمند است؛ هم‌زمان به دنبال سکوت و انرژی است؛ نور هم آن را تحت تأثیر قرار می‌دهد و هم به تعادل می‌رساند؛ زنده و نامحدود است. این رابطه همان چیزی است که ما در این کتاب در رابطه با اتمسفر با آن مواجه شدیم.

• فهرسـت مطالـب کتـاب:
– مقدمه مترجمان
– مقدمه نویسنده
– اتمسفر به‌مثابه حضور فیزیکی آگاهانه در فضا
– اتمسفر، همدردی، تجربه تجسم ‌یافته
– معماری ارکسترا
– اعتقاد راسخ؛ ملاقاتی با پیتر زومتور
– فرم/ بی‌فرمی؛ ماکت‌های پیتر زومتور
– مواجهه با اتمسفرها
– فضای ریتمیک
– سنگینی و سبکی
– اَبَر آستان
– رابطه انسان با سنگ و ملات

دریافت تصویر جلد
منبع خبر: www.MemarNews.com
مطالب معمارنیوز را در کانال تلگرام معمارنیوز دنبال نمایید.
هرگونه استفاده از مطالب اختصاصی این سایت بدون کسب اجازه کتبی پیگرد قانونی دارد.